Na kartach Starego Testamentu wielokrotnie pojawia się określenie „duch”, „duch Boży”, „duch Pański”. Poprzednie wykłady przybliżyły nam teksty z pięcioksięgu, czy z tekstów prorockich w których pojawiały się te określenia. W różny sposób, jak to zostało ukazane w poprzednich wykładach, naród wybrany rozumiał termin „duch”. Wszystkie te określenia – użycia, w pewnym sensie prowadzą do nowotestamentalnego obrazu Ducha Świętego.

Słowo rûaḥ – duch w Starym Testamencie ma rzeczywiście różne zastosowania. Odnosi się zarówno do tego, co naturalne, jak i nadnaturalne. Czasem opisuje coś, co związane jest z Bogiem, a czasem coś, co jest czysto ludzkie. Słowo duch może oznaczać zarówno coś konkretnego, jak i abstrakcyjnego. Aby zrozumieć co dla wyznawcy judaizmu oznaczało słowo „duch” ważnym jest zobaczenie całej gamy znaczeniowej tego terminu.

Co zatem może w tradycji Starego Testamentu oznaczać słowo rûaḥ - duch?

Hebrajski rzeczownik rûaḥ pojawia się na kartach Biblii Hebrajskiej blisko czterysta razy. Uważany jest za pochodną rdzenia rwḥ. Trudno jednak dokładnie podać etymologię tego słowa. Być może w myśli narodu wybranego pierwotnie chodziło o słowo onomatopeiczne. W rozważaniach egzegetycznych słowo rûaḥ określane jest jako rzeczownik odczasownikowy (tzw. verbal noun) i oznacza oddychać, wiać, dmuchać, czuć[1].

Niewątpliwie słowo rûaḥ – duch, wywodzi się ze sfery świeckiej, naturalnej. W swoim pierwotnym sensie łączy się ono ze zjawiskiem ruchu powietrza. Z tego powodu równie często tłumaczone jest w sensie „duch”, jak i „wiatr”. W Księdze Rodzaju słowo rûaḥ użyte jest na oznaczenie lekkiego podmuchu (Rdz 3,8) zaś w Księdze Wyjścia silnej wichury (Wj 10,19). Prorok Izajasz porównuje drżenie serca króla Dawida do drżenia drzewa w lesie pod wpływem wiatru – wichru (Iz 7,2). Autor zaś księgi proroka Jonasza pisze, iż Bóg zesłał gwałtowny wiatr, na skutek czego powstała gwałtowna burza na morzu (Jon 1,4). Słowo rûaḥ jest w Starym Testamencie rozumiane w sensie „oddech”, „duchowe wnętrze/zmysł”. Może nawet oznaczać jakąś duchową istotę, jak to jest w Księdze Królewskiej gdzie pewien duch wyrusza by zwieść Achaba (1Krl 22,21; por. Ps 104,4; 1Sm 16,16). W następstwie wszystkich tych możliwych zastosowań, pole semantyczne słowa rûaḥ łączy ze sobą aspekty fizyczne i psychiczne, cielesne i duchowe, materialne i niematerialne, zewnętrzne i wewnętrzne[2].

Z faktu, że w swoim podstawowym sensie rdzeń, od którego pochodzi rzeczownik rûaḥ, opisuje „ruch powietrza”, „wianie” lub „dmuchanie”, wynika prosta konsekwencja: forma podstawowa wyraża ukonkretnienie tego faktu, stąd wspomniany sens słowa rûaḥ które rozumiane w sensie naturalnym tłumaczymy jako „wiatr” lub „oddech”.

Jednak słowo rûaḥ ma sens nie tylko potoczny, ale także głęboki sens teologiczny.

Przejście pomiędzy czysto naturalnym i teologicznym (sacrum) sensem słowa rûaḥ nie zawsze jest łatwe do uchwycenia. Wyrażenie „tchnienie Twoich nozdrzy” może być poetyckim opisem (Wj 15,8) działania wiatru (Wj 14,21), który porusza wody, ale zarazem to Bogu często przypisuje się wzbudzenie lub zesłanie tej siły naturalnej (Rdz 8,1; Wj 10,13.19; Lb 11,31; Am 4,13; Jon 1,4; Ez 37,8-10). Poetyckie teksty biblijne często opisują wiatr jako coś, na czym Bóg się porusza (Ps 104,4; 148,8). Chcąc ukazać przemijalność ludzką autor natchniony napisze, że gdy „oddech/wiatr Jhwh powieje” na trawę i kwiat, te usychają (Ps 103,15-16).

Określenie „oddech Jhwh” często pojawia się w zestawieniu z Bożym słowem (Ps 33,6; 147,18). Boży i ludzki rûaḥ często wydają się być ze sobą tożsame i oznaczają obecną w człowieku siłę do życia (por. Hi 27,3; Ps 104,29-30; Ez 36,26-27). „Duch Boży” sprawia,  że człowiek w żyje (Hi 33,4; Ps 33,6; 147,18). Stąd też boski rûaḥ pojawia się często jako przeciwieństwo względem ludzkiej „cielesności”, a zatem ludzkiej słabości i przemijalności (Rdz 6,3; Iz 31,3; por. 30,1; 40,6-7). „Boski duch”, a nie fizyczna siła stanowią o rzeczywistych możliwościach człowieka (Za 4,6). „Boski duch” decyduje o trwaniu człowieka przy życiu (Hi 34,14-15; Ps 104,29-30; 146,4; Koh 12,7). Jhwh jest bowiem Bogiem „duchów wszelkiego ciała” (Lb 16,22; 27,16)”, i jako stwórca, „dał ludziom…oddech życia i tchnienie (rûaḥ) tym, co po niej chodzą” (Iz 42,5; por. 57,16; Rdz 2,7.19; Za 12,1).

Określenie „ludzki duch” – rûaḥ, bez żadnych dodatkowych dopełnień, to często wyraz różnych aspektów osobowości człowieka. Z pomocą rzeczownika rûaḥ autorzy natchnieni opisują smutek (Rdz 26,35), depresję (1Krl 21,5), złość i gniew (Sdz 8,3; Iz 25,4; Ez 3,14; Hi 15,13), brak cierpliwości (Hi 21,4; Prz 14,29), złe skłonności (Oz 4,12: duch nierządu), ale także i samoopanowanie, cierpliwość (Prz 16,32; 29,11) czy odwagę człowieka (Lb 28,18; Joz 2,11; 5,11; Iz 19,3)[3].

Człowiek jednak obdarowany duchem Bożym to ktoś o szczególnych charyzmatach (1Krl 3; Iz 11,1-10). W Księdze proroka Ozeasza prorok określany jest mianem „człowiek ducha” (Oz 9,7; zob. Mi 3,8), choć pamiętać trzeba, iż w księdze Królewskiej również fałszywi prorocy powołują się, iż posiadają ducha Bożego (zob. 1Krl 22,24). Prorocy doświadczają działania i mocy Ducha Pańskiego (Iz 11,2; 42,1; 61,1). W starszych tekstach biblijnych „duch Boży” łączy się z doznaniem ekstazy prorockiej (1Sm 10,10; 19,18-24). Można powiedzieć, iż jest niejako „instrumentem”, jakim Bóg posługuje się w swoim oddziaływaniu na człowieka. Zawsze jednak autorzy natchnieni akcentują, że rûaḥ – duch, należy do Boga, wręcz jest on Jego integralną częścią (Iz 30,1; 40,13). Pamiętać jednakże trzeba, iż w tekstach starotestamentalnych tak rozumiany rûaḥ, nie funkcjonuje jako oddzielny byt. Zawsze jest związany z Bogiem i pośredniczy jedynie swoim działaniem pomiędzy Nim i ludźmi. W powygnaniowych tekstach duch Boży jest nieodłącznie związany z aktywnością prorocką (Iz 32,15; 44,3; 61,1; Za 7,12; Ez 3,12.14; 8,3; 11,1.24; 39,25; 43,5; Jl 3,1-2; Za 12,10).

„Ducha Bożego” otrzymują jednak nie tylko prorocy. Otrzymują go pracownicy powoływani do różnych zadań (Wj 31,2-5; 35,31). Ducha Bożego otrzymują także przywódcy. Wszyscy wspomagani przez „ducha Bożego” mogą dokonywać niezwykłych rzeczy (Sdz 6,34; 13,23; 14,6.19; 15,14; 1 Sm 11,6; 1 Krn 12,18). „Duch Boży” jest także tym, który kontroluje ludzkie poczynania (1Krl 22,21-23; por. Ez 13,3; 14,9), dodaje człowiekowi boskiej mocy, uzdalnia go do wypełnienia wyznaczonych zadań (Lb 11,17.25; 1 Sm 10,6.10). Napełniając zaś proroków, sprawia w nich szczególny stan, który często określamy jako natchnienie.

Blisko 250 razy w Starym Testamencie słowo rûaḥ odnoszone jest, jest łączone z działaniem Boga. Nigdy nie stanowi ono jednak samodzielnego imienia Bożego, ani też ten boski rûaḥ nigdy nie jest otaczany kultem. Najczęściej rzeczownika rûaḥ, łączy się on z określeniem ᾿ĕlōḥîm (ok. 11 razy; np. Rdz 1,2; Wj 31,3; 2Krn 15,1) lub Jhwh (ok. 25 razy; np. Sdz 3,10; Mi 3,8). Autorzy natchnieni używają także złożeń „duch Jego” wskazując na osobę Boga. Rzadko, ale występuje także na kartach Starego Testamentu zwrot rûaḥ qōd^eš(kā) – „duch (twój) święty” (Ps 51,13; Iz 63,10.11). Takie złożenie kieruje nas do personifikacji Ducha Bożego w Nowym Testamencie.

Hebrajski zatem termin rûaḥ ma niezwykle bogatą konotację.

Patrząc na najróżniejsze używanie hebrajskiego słowa rûaḥ widać wielką wieloznaczność tego terminu. U jego podstaw leży idea ruchu powietrza obserwowanego zarówno w działaniu natury – wiatr, jak i oddechu umożliwiającym kontynuowanie życia.

W odniesieniu do Boga, jak i do człowieka słowo to zawsze opisuje coś niematerialnego i abstrakcyjnego. W powiązaniu z Bogiem rûaḥ oznacza najpierw Jego stwórczy potencjał i życiową siłę, która może zostać udzielona człowiekowi. Z pomocą tego słowa akcentuje się zarazem transcendencję Boga, jak i sposób w jaki może on wpływać na to, co dzieje się pośród stworzenia. Jest więc rûaḥ czynnikiem pozwalającym odczuć stworzeniu obecność i aktywność Boga przy zachowaniu Jego odrębności wobec świata.

Termin rûaḥ – duch, w tradycji judaistycznej pojawia się jednak nie tylko w tekstach biblijnych. Pojawia się także w różnych komentarzach, opracowaniach biblijnych. Wyrażenie „duch Boży” pojawia się także w tekstach międzytestamentalnych.

Do literatury międzytestamentalnej można zaliczyć teksty odnalezione w Qumran, wspólnocie esseńskiej która osiedliła się na zachodnim brzegu Morza Martwego, która powstała i istniała na przełomie czasów Starego i Nowego Testamentu[4]. Można powiedzieć, iż wspólnota z Qumran należała do przełomu czasów w historii zbawienia. Wspólnota ta została zniszczona około 68 roku po Chrystusie podczas powstania żydowskiego przez legiony rzymskie[5]. Wcześniej, przed zniszczeniem, członkowie wspólnoty ukryli biblijne i niebiblijne rękopisy w pobliskich grotach. Kolejne wieki pokryły całe te tereny pyłem, kurzem i piaskiem. Dopiero w 1947 roku schowane w grotach zwoje zostały odnalezione. W jedenastu grotach odnaleziono w lepszym czy gorszym stanie ponad 800 pergaminowych i papirusowych rękopisów. Spośród nich 11 zwojów zachowało się w stanie prawie całkowicie kompletnym[6]. Większość jednak uległo mniejszym lub większym zniszczeniom. Teksty te zostały spisane w języku hebrajskim, są jednak także teksty w języku aramejskim oraz nieliczne w języku greckim.

Teksty te były dla mieszkańców terenów nad Morzem Martwym prawdziwymi skarbami. Dla wspólnoty z Qumran stanowiły one największą wartość. Dzięki nim bowiem, zbliżali się do spotkania z Mesjaszem, mogli na to spotkanie przygotowywać się. Qumrańczycy mogli odczytywać drogę prowadzącą ku zbawieniu. Stąd też niezwykła troska owej wspólnoty, wyrażająca się w nieustannym przepisywaniu, czytaniu, w chwili zaś zagrożenia, w niezwykle pieczołowitym zabezpieczeniu wszystkich rękopisów. W tekstach tych – również w tych pozabiblijnych – określenie „duch Boży” pojawia się blisko pięćset razy[7].

Jak teksty z Qumran używają określenia rûaḥ – duch?

W zwojach z Qumran – podobnie jak w Starym Testamencie – termin rûaḥ jest używany w różnych znaczeniach, przy czym można również zauważyć pewnego rodzaju rozwój w jego stosowaniu. Podobnie jak to ma miejsce w tekstach starotestamentalnych, termin rûaḥ w dokumentach qumrańskich oznacza „wiatr”, „oddech, tchnienie”. W Zwoju Świątyni oraz w aramejskim dokumencie Nowa Jerozolima termin rûaḥ jest używany w kontekście opisów architektonicznych i oznacza „stronę, bok”.

W zwojach z Qumran bardzo często słowo rûaḥ używane jest dla określenia uczuć, usposobienia umysłu, skłonności oraz intencji. Stąd też w pozabiblijnych tekstach można znaleźć określenie „duch łagodności” (CD 13,18), „duch skrytości” (1QS 9,22), „duch rady, wiecznego męstwa” (1QSb 5,25), „duch odstępstwa” (1QS 8,12), „duch bezbożności” lub też „duch niegodziwości” (1QS 5,26; 10,18-19), „duch pychy” czy „duch chełpliwości” (4Q477), „duch kłamstwa” (4Q435). Wielokrotnie termin „duch” jest wiązany z mądrością, między innymi w wyrażeniach „duch wiedzy” (np. 1QS 4,4; 1QSb 5,25; 6Q18) oraz „duch zrozumienia” (np. 1QS 11,1; 4Q 510). Termin rûaḥ jest w dokumentach z Qumran określeniem także i człowieka oraz istot duchowych, zarówno aniołów, jak i demonów. W niebiblijnych zwojach qumrańskich używane w liczbie mnogiej jest najczęściej określeniem istot duchowych (anielskich i demonicznych)[8].

Określenie „duch Boży” w pismach qumrańskich odnoszone jest także do Boga.

Termin rûaḥ - „duch” w odniesieniu do Boga pojawia się w niebiblijnych zwojach qumrańskich blisko 60 razy. Ustalenie dokładanej liczby występowania wyrażenia „duch Boży” jest niemożliwe, gdyż wiele tekstów zachowało się fragmentarycznie. Analizując dziś pisma z Qumran trudno jest także często stwierdzić czy w danym miejscu słowo „duch” odnosi się do Boga czy też do człowieka. W niebiblijnych zwojach z Qumran termin „duch” odnoszony wprost do Boga w wyrażeniu „duch Boga / duch JHWH” pojawia się tylko trzy razy, i to w cytatach z tekstów biblijnych.

W pierwszym przypadku, częściowo zachowane wyrażenie „duch JHWH” pojawia się w Peszerze do Księgi Izajasza (cytat Iz 11,1-2), stąd jego rekonstrukcja jest pewna: „I wypuści się gałązka z pnia Jessego i pęd z korzeni jego wyrośnie. I spocznie na nim duch JHWH, duch mądrości i rozumu, duch rady i mocy, duch wiedzy” (4Q161). W drugim przypadku, wyrażenie „duch Boga” występuje w tekście apokryficznej Księdze Jubileuszów (Jub 40,5), gdzie cytuje się Rdz 41,38: „Czy znajdziemy człowieka tak rozumnego i mądrego jak ten, w którym jest duch Boga?” (4Q223-224). W trzecim przypadku, wyrażenie „duch Boga” pojawia się w Pieśni mędrca, we fragmencie który jest parafrazą tekstu z Iz 40,13: „Jak zatem człowiek może zmierzyć ducha Boga?” (4Q511). Należy jednak zauważyć, że rekonstrukcja uszkodzonego wyrażenia w 4Q511 jako „duch Boga” nie jest pewna.

Termin „duch” odnoszący się do Boga pojawia się w pozabiblijnych tekstach qumrańskich najczęściej wraz z rzeczownikiem qôdeš - „świętość” (prawie 30 razy). W kilku przypadkach wyrażenie to jest wraz z rodzajnikiem określonym rûaḥ haqqôdeš - „duch świętości”. Często wyrażenie to występuje wraz z sufiksem zaimka osobowego dołączonego do rzeczownika „świętość”, który odnosi się do Boga, stąd też pojawia się wyrażenie „duch świętości Jego”, „duch świętości Twojej”.

W kilku przypadkach termin „duch” odnoszący się do Boga występuje w złożonych wyrażeniach z różnymi rzeczownikami, między innymi „duch wiedzy”, „duch miłosierdzia Twojego”, „duch wiedzy i rozumienia”, „duch wierności i wiedzy”, „duch rozumu i światła”. Ponadto w jednym tekście (4Q161) występuje ciekawe złożenie: „duch JHWH, duch mądrości i rozumu, duch rady i mocy, duch wiedzy i bojaźni JHWH”.

Kilka razy słowo rûaḥ – duch, występuje jako wypowiadane pod adresem Boga. Autorzy pism qumrańskich piszą, iż Bóg dał im ducha: „ducha, którego dałeś mi”. Kilkakrotnie termin „duch” odnoszący się do Boga występuje z rzeczownikiem „namaszczony, pomazaniec”. W zwojach z Qumran mówi się o prorokach, którzy są „namaszczeni duchem świętości Jego”, o ludziach wzywających do odstępstwa tych, którzy są „namaszczeni duchem świętości”, o osobach, którzy są „namaszczeni duchem”.

Jak zatem wspólnota żyjąca w czasie działalności Jezusa Chrystusa rozumiała wyrażenie „duch Boży”?

Nie ma zgodnej opinii w odniesieniu do tego, jak w pismach qumrańskich jest postrzegany duch Boży, zwłaszcza określany jako „duch świętości”. Wielu uczonych akceptuje pogląd, iż „duch Boży” nie był traktowany przez członków społeczności z Qumran jako osoba odrębna od Boga, ale jako nieosobowa moc, jako manifestacja Bożej obecności i potęgi, która wyraża Jego stwórczą i oczyszczającą siłę objawiającą się w życiu ludzi.

Niektórzy uczeni uważają, że w zwojach qumrańskich pojęcie ducha odnoszone do Boga uległo personifikacji, a co za tym idzie, występujące często wyrażenie „duch świętości” było przez członków wspólnoty traktowane jako określenie istoty osobowej (hipostazy) odrębnej od Boga. Zdaniem tych uczonych, personifikacja ducha świętości w zwojach qumrańskich wyraźnie wskazuje na rozwój koncepcji ducha odnoszonego do Boga w stosunku do tradycji biblijnej obecnej w Starym Testamencie.

Jaką zatem funkcję – jeśli tak można zapytać – pełnił „duch Boży”, wyrażenie „duch Boży” w społeczności z Qumran?

W pismach qumrańskich rûaḥ  - „duch”, odnoszący się do Boga jest przedstawiany w różnych sposobach działania. Duch ten uczestniczy w dziele stworzenia. Jest reprezentantem stwórczej działalności Boga. „Duch Boży” jest źródłem natchnienia dla proroków, którzy są określeni jako „namaszczeni duchem świętości Jego”, tj. „pomazańcy Boży” (por. Iz 61,1). Będąc namaszczonymi przez Boga stają się oni narzędziami przez które przemawia Bóg.

Bóg przez Swojego ducha obdarza tych którzy są Mu wierni, mądrością przejawiającą się w możliwości poznania Boga i Jego prawdy oraz posiadania wiedzy i rozumienia wszelkich tajemnic. Jest zatem „duch Boży” źródłem mądrości. Człowiek może dzięki mądrości otrzymanej za pośrednictwem „ducha Bożego” zrozumieć prawdziwą naturę relacji z Bogiem, a więc poznać właściwy sposób oddawania czci Bogu i przestrzegania Jego przykazań, jak również nauczyć się sławić i uwielbiać Boga.

Motyw „ducha Bożego” często pojawia się w pismach qumrańskich kontekście pomocy, której Bóg udziela człowiekowi. „Duch Boży” chroni i opiekuje się człowiekiem. Bóg przez swojego ducha obdarza człowieka mądrością i umacnia do tego, aby w doskonały sposób mógł służyć i miłować Boga. W kontekście dziękczynienia Bogu za pomoc i wsparcie w obliczu niebezpieczeństw, które czyhają na niego ze strony nieprzyjaciół, autorzy qumrańscy stwierdzają, że to właśnie „duch Boży” umacnia człowieka w znoszeniu wszelkich przeciwieństw. Bóg przez Swojego ducha uczynił człowieka „jakby potężną wieżą, jakby wysokim murem”. Napełniony „duchem Bożym” człowiek staje się radosnym. „Duch Boży” jest wsparciem i pomocą, ale również źródłem błogosławieństwa.

„Duch Boży” jest także postrzegany jako ten, który uświęca i oczyszcza z grzechów. W pismach qumrańskich bowiem, podobnie jak w całej tradycji biblijnej, pojęcie świętości ściśle łączyło się z koncepcją czystości. Świętość była w regule qumrańskiej pojmowana tak w sensie egzystencjalnym i statycznym, jak i w znaczeniu moralnym. Świętość Boga domaga się czystości ze strony człowieka: „Świętymi bądźcie, bo Ja jestem święty, JHWH, wasz Bóg!” (Kpł 19,2; zob. 11,44.45; 20,7; 21,8).

Ponieważ nieczystość oddziela człowieka od Boga, dlatego czystość rytualna była koniecznym warunkiem uczestniczenia w kulcie. Z tego powodu koncepcja świętości i czystości jest wzajemnie złączona, a równocześnie staje się przeciwieństwem nieczystości, grzechu i wszelkich przejawów łamania prawa Bożego. Tym, który oczyszczał i uświęcał człowieka był Bóg – Jego „duch Boży”. Oczyszczenia z grzechów, a co za tym idzie, uświęcenia człowieka, wskazują pisma qumrańskie, dokonuje Bóg przez swojego ducha.

„Duch Boży” zamieszkiwał we wspólnocie qumrańskiej stając się dla jej członków umocnieniem w dążeniu do doskonałości, wypełnianiu nakazów prawa, wiernej służbie i miłowaniu Boga. Członkowie wspólnoty qumrańskiej uważali się bowiem za urzeczywistnienie idealnego ludu Bożego i byli przekonani, że stanowią wybraną resztę prawdziwego Izraela. Jako społeczność nowego przymierza (zob. 1QS 1,16-3,12), wspólnota qumrańska będąc głęboko przeświadczona o nadejściu dni ostatecznych realizowała wierne zachowywanie wszystkich przepisów prawa Bożego, zachowanie czystości, studiowanie Pisma Świętego i praktyki modlitewne, aby w ten sposób wypełnić wszystkie wymogi doskonałości wskazane przez Boga i dążyć do świętości. Członkowie wspólnoty wierzyli, że Bóg wspierając swoich wiernych, obdarza ich darem „ducha świętości”, który staje się dla nich umocnieniem.