Podczas dzisiejszego wykładu zatrzymamy się na tekstach zapowiadających cierpienie i śmierć Mesjasza. Pozostajemy cały czas w Księdze Izajasza...

Podejmując temat cierpienia Mesjasza skupimy się na tekstach zawartych w Księdze Izajasza. Należy jednakże pamiętać, że choć księga ta została przekazana przez tradycję w jednolitej postaci, tzn. tworzące ją sześćdziesiąt sześć rozdziałów potraktowano jako całość i przypisywano jednemu autorowi, to ostateczne analizy literackie, filologiczne, historyczne oraz teologiczne sprawiły, że współcześnie uczeni wyróżniają trzy części Izajasza: Proto-Izajasz (rozdz. 1−39), Deutero-Izajasz (rozdz. 40−55) oraz Trito-Izajasz (rozdz. 56−66)[1]. W poprzednich wykładach analizowaliśmy teksty zaczerpnięte z pochodzącej prawdopodobnie bezpośrednio od samego proroka pierwszej części Księgi Izajasza. Dzisiaj zatrzymamy się na części drugiej − tzw. Deutero-Izajaszu[2]. Anonimowy prorok − zwany Deutero-Izajaszem − działał w schyłkowym okresie niewoli babilońskiej (lata 550-538 przed Chrystusem). Jego mowy skierowane do wygnańców judzkich rozwijają myśli i idee proroka Izajasza z VIII wieku. Ta część Księgi − od rozpoczynających ją słów: „Pocieszajcie, pocieszajcie mój lud! − mówi wasz Bógˮ (Iz 40,1) nazywana również „Księgą Pocieszeniaˮ − obejmuje pewne grupy poematów i pieśni. Bóg − Pan ludzkich dziejów − wstrząśnie potęgami świata, by wybawić swój ukochany lud, który już odpokutował za swoje grzechy. Nadchodzące wybawienie będzie tak wspaniałe, że przyćmi swym blaskiem nawet wspominane przez Izraela jako największy cud wyjście z niewoli egipskiej. Wśród tych zapowiedzi szczególną uwagę czytelników oraz egzegetów zwracają cztery utwory liryczne: tzw. „Pieśni o Słudze Jahweˮ (Iz 42,1-9; 49,1-12; 50,4-11; 52,13−53,12)[3]. Utwory te rodzą wiele pytań, na które uczeni starali się znaleźć zadowalające odpowiedzi. Wśród najczęściej poruszanych kwestii należy wspomnieć te dotyczące następujących kwestii: Czy rzeczywiście pochodzą one od Deutero-Izajasza, czy też są późniejsze?; Jaki jest ich związek z kontekstem, w którym są umieszczone?; Ile wersetów obejmują poszczególne pieśni?; Z jakim gatunkiem literackim mamy do czynienia? Na te i wiele innych pytań można szukać odpowiedzi sięgając po szczegółowe opracowania[4]. Dla naszego wykładu wystarczy przyjąć, że prawdopodobnie pierwotnie „Pieśniˮ te stanowiły zwarty i niezależny zbiór, który dopiero wtórnie został podzielony i umieszczony w obecnym kontekście, z którym są dosyć luźno związane. Dlatego też zwykło się je czytać i analizować jako tworzące jeden cykl poświęcony tajemniczemu „słudzeˮ[5].

Kim jest bohater tego cyklu?

Protagonistą czterech „Pieśni o Słudze Jahweˮ jest „Sługa Pańskiˮ lub „Sługa Jahweˮ, określony za pomocą hebrajskiego rzeczownika ʽebed JHWH. W księgach Pisma Świętego tytuł ten nadawany był ludziom wybranym przez Boga do specjalnych zadań: patriarchom: Abrahamowi (Rdz 26,24) i Jakubowi (Ez 37,25); przywódcom: Mojżeszowi (Wj 14,31; Lb 12,7; Pwt 34,5; Joz 1,2; 1 Krl 8,53; 2 Krl 21,8) i Jozuemu (Joz 24,28); sędziom:, Gedeonowi (Sdz 6,34) i Samsonowi (Sdz 14,6); królom: Saulowi (1 Sm 11,6), Dawidowi (2 Sm 3,13; 1 Krl 3,6; 2 Krl 7,19; 1 Krn 17,4; Ps 89,4.21), Ezechiaszowi (2 Krn 32,16); prorokom: Eliaszowi (2 Krl 9,36), Jonaszowi (2 Krl 14,25), Izajaszowi (Iz 20,3); a nawet Nabuchodonozorowi jako wykonawcy planów Jahwe (Jr 25,9; 27,6; 43,10)[6]. Księga Izajasza stosuje go również na określenie całego Izraela lub jego wiernej Bogu części (np. Iz 41,8-9; 42,19; 43,10; 44,1-2.21.26; 45,4; 48,20; 49,7)[7]. W omawianych fragmentach tytuł „sługaˮ jest użyty w specjalnym znaczeniu: odnosi się do jakiejś wyjątkowej osoby i jest jakby jej zastępczym imieniem[8]. W ciągu wieków usiłowano udzielić różnych odpowiedzi na pytanie: Kim jest „Sługa Jahweˮ z „Pieśniˮ Deutero-Izajasza? W tym celu sięgano po interpretację zbiorową i indywidualną, proponowano wyjaśnienie mityczne i alegoryczne, wreszcie szukano kompromisu proponując rozwiązanie zbiorowo-indywidualne[9]. Wszystkie te propozycje nie są jednak zadowalające. Dlatego możemy zarzucić zarówno interpretację kolektywną jak i indywidualną historyczną na rzecz indywidualnego „sługiˮ o niezwykłej świętości, przewyższającej jakiegokolwiek Izraelitę. „Sługa Jahweˮ ukazuje się stopniowo jako eschatologiczny pośrednik zbawienia[10]. Argumentem przemawiającym za słusznością takiego rozwiązania jest również fakt, iż „Pieśni o Słudze Jahweˮ wykazują uderzające podobieństwo z „Pieśniami o Emmanueluˮ: jeśli porównamy słownictwo i obrazy tych tekstów, będziemy zaskoczeni ich tożsamością[11]. Te liczne podobieństwa i ścisłe paralele kierują naszą myśl ku tej samej postaci mesjańskiej[12].

Przejdźmy do pierwszej „Pieśni o Słudze Jahweˮ. Jaki obraz się z niej wyłania?

Pierwsza pieśń jest wyrocznią, w której Bóg przedstawia swego „sługęˮ bliżej nieokreślonym słuchaczom. Istotne są zwłaszcza pierwsze cztery wersety czterdziestego rozdziału Księgi Izajasza (kolejne pięć wersetów stanowi ich rozwinięcie oraz zawiera komentarz do nich): „Oto mój Sługa, którego podtrzymuję, Wybrany mój, w którym mam upodobanie. Sprawiłem, że Duch mój na nim spoczął; On przyniesie narodom Prawo. Nie będzie wołał ni podnosił głosu, nie da słyszeć krzyku swego na dworze. nie złamie trzciny nadłamanej, nie zgasi ledwo tlejącego się knotka. On rzeczywiście przyniesie Prawo. Nie zniechęci się ani nie załamie, aż utrwali Prawo na ziemi, a jego pouczenia wyczekują wyspyˮ (Iz 42,1-4). Jest to wyrocznia inwestytury, w której Jahwe − „Pan Bóg, który stworzył i rozpiął niebo, rozpostarł ziemię wraz z jej plonami, dał ludziom na niej dech ożywczy i tchnienie tym, co po niej chodząˮ (w. 5) − „powołujeˮ, „kształtujeˮ i „ustanawiaˮ swego sługę „przymierzem dla ludziˮ oraz „światłością dla narodówˮ (por. w. 6)[13]. Jego misja ma więc charakter uniwersalny[14]. „Sługaˮ − wybrany przez Boga, cieszący się Jego upodobaniem (w. 1) oraz wsparciem (w. 6), a także wzbogacony darem Ducha (w. 1a; por. Iz 11,2) − ma ogłosić wszystkim narodom Prawo Boże (mišpāt w w. 1b oraz mišpāt i tôrâ w w. 4)[15]. W swej działalności będzie się odznaczał niezwykłą łagodnością (ww. 2-3), a jednocześnie determinacją  i konsekwencją (w. 4)[16]. Będzie zdecydowany i niezłomny, aż doprowadzi do tego, że Prawo Boże będzie znane na całej ziemi − dotrze nawet do najdalszych wysp (w. 4b), które przez Hebrajczyków były uważane za krańce ziemi[17]. Jahwe objawia się nie tylko jako Stwórca, ale również Pan historii (por. w. 8), dlatego też to On jest gwarantem pomyślnego spełnienia misji swego „sługiˮ[18].

W pierwszej „Pieśniˮ przedstawiony w niej „sługa Jahweˮ ukazany jest jako wybrany i umiłowany przez Boga oraz przepełniony Jego Duchem. Jawi się on jako postać o cechach proroka, nauczyciela i króla, która zapewni narodom pomyślność, nakłaniając je do postępowania według zasad Przymierza i zaprowadzając w ten sposób porządek na świecie[19]. Akcent spoczywa na delikatnym i spokojnym usposobieniu, wyrażającym się zwłaszcza w trosce o słabych, zniechęconych i zranionych[20]. Po te treści sięgają Ewangeliści. Najpierw podczas sceny chrztu oraz przemienienia Jezusa, gdy rozlegający się z nieba głos oznajmia: „To jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie!ˮ (Mt 3,17; 17,5), a następnie cytując fragment podkreślający pokorę i cichość „sługiˮ i odnosząc go do postawy Jezusa (por. Mt 12,15-21)[21]. Echo „Pieśni o Słudze Jahweˮ, możemy usłyszeć również w zapowiedzi Symeona, który Jezusa nazywa „światłem na oświecenie poganˮ (Łk 2,30-32) oraz w wypowiedzi Jezusa, który samego siebie określa „światłością świataˮ (J 8,12)[22].

Co na temat Sługi Pańskiego możemy przeczytać w drugiej „Pieśni o Słudze Jahwe?ˮ

Tematyka drugiej pieśni jest ściśle związana z pierwszą, z tym że tym razem głos zabiera również sam „sługaˮ. Mówi w pierwszej osobie, przedstawiając listy uwierzytelniające, które legitymują jego misję: „Wyspy, posłuchajcie mnie! Ludy najdalsze, uważajcie! Powołał mnie Pan już z łona mej matki, od jej wnętrzności wspomniał moje imię. Ostrym mieczem uczynił me usta, w cieniu swej ręki mnie ukrył. Uczynił ze mnie strzałę zaostrzoną, utaił mnie w swym kołczanie. I rzekł mi: «Ty jesteś Sługą moim, Izraelu, w tobie się rozsławię». (Iz 49,1-3)[23]. Jest to fragment autobiograficzny, w którym „Sługa Jahweˮ − wzorem starotestamentalnych proroków (por. np. Iz 6) − opowiada o swoim powołaniu. Zwraca się do całej ludzkości (por. w. 1a), by ta skierowała uwagę na jego szczególne relacje z Jahwe oraz na zleconą mu przez Niego misję[24]. Bóg przygotował go do spełnienia zleconego mu posłannictwa jeszcze przed narodzeniem (w. 1b; por. w. 5a). Ponieważ ma spełniać zadanie mówcy, został obdarzony wyjątkową zdolnością przekonywania. Mówiąc o niej posługuje się przenośniami, w których porównuje swe usta do ostrego miecza, a siebie − do spiczastej strzały (w. 2). Sługa będzie więc docierał skutecznie do swych słuchaczy: zarówno tych bezpośrednich, jak też tych oddalonych. Obrazy te zwracają uwagę na siłę przekonywania oraz trafność przekazywanej nauki[25]. Wersety te ukazują także „sługęˮ jako skuteczne narzędzie w ręku Boga, którym posłuży się On jak wojownik[26].

Posługując się językiem jako orężem, „sługaˮ ma do spełnienia specjalną misję. Opisują ją kolejne wersety pieśni: „A teraz przemówił Pan, który mnie ukształtował od urodzenia na swego Sługę, bym nawrócił do Niego Jakuba i zgromadził Mu Izraela. A mówił: «To zbyt mało, iż jesteś Mi Sługą dla podźwignięcia pokoleń Jakuba i sprowadzenia ocalałych z Izraela! Ustanowię cię światłością dla pogan, aby moje zbawienie dotarło aż do krańców ziemi»ˮ (Iz 49,5-6). Jest to misja uniwersalna, obejmująca swym zasięgiem nie tylko lud wybrany, ale również wszystkie pozostałe narody. Ma ona podwójny charakter: w stosunku do ludu wybranego − zgromadzenie Izraela z fizycznego i duchowego rozproszenia i skupienie go wokół Boga; wobec narodów pogańskich − przyniesienie światłości czyli objawienia Bożego oraz zbawienie. A zatem zbawienie przyniesione przez „sługęˮ nie jest zarezerwowane jedynie dla wybranych, ale ma charakter uniwersalny[27].

Uskarżając się na nieskuteczność podjętych wysiłków, „sługaˮ nie traci jednak nadziei (por. także Iz 42,4a), ponieważ jest przekonany, że dzięki wsparciu od Boga spełni swą misję i otrzyma nagrodę od Jahwe, któremu − pomimo przeciwności (por. w. 4a) − wiernie służy: „Ja zaś mówiłem: Próżno się trudziłem, na darmo i na nic zużyłem me siły. Lecz moje prawo jest u Pana i moja nagroda u Boga mego. Wsławiłem się w oczach Pana, Bóg mój stał się moją siłąˮ (Iz 49,4)[28].

A zatem w drugiej „Pieśniˮ pojawia się już zwiastun przeciwności, na jakie „Sługa Jahweˮ napotka podczas pełnienia swojej misji.

Rzeczywiście, na horyzoncie pojawiają się przeciwności, którym powołany musi stawić czoła. Jednak świadomość wagi powierzonego zadania zwycięża. Motyw ten został podjęty w trzeciej „Pieśniˮ. Jest ona konfesją − swoistym manifestem „sługi Jahweˮ[29], w którym najpierw zwraca on uwagę na fundament swego posłannictwa: „Pan Bóg mnie obdarzył językiem wymownym, bym umiał przyjść strudzonemu krzepiącym słowem. Każdego ranka pobudza me ucho, bym słuchał jak uczniowieˮ (Iz 50,4). „Sługaˮ jest pilnym uczniem Jahwe[30] i spełnia więc posłannictwo proroka − jest heroldem ogłaszającym ludowi słowo usłyszane od Boga[31]. Zadanie to wymaga z jednej strony posłuszeństwa, a z drugiej wierności[32]. A to kosztuje, zwłaszcza gdy słuchacze nie są skorzy do przyjmowania przekazywanego orędzia i swój sprzeciw wyładowują na osobie głosiciela (czego doświadczyli prorocy − por. np. Jr 11,18-19; 15,15; 20,9)[33]. Wymaga to samozaparcia oraz cierpliwości. Taką właśnie postawę przyjmuje „sługaˮ wobec agresji słuchaczy: „Pan Bóg otworzył mi ucho, a ja się nie oparłem ani się nie cofnąłem. Podałem grzbiet mój bijącym i policzki moje rwącym mi brodę. Nie zasłoniłem mojej twarzy przed zniewagami i opluciemˮ (Iz 50,5-6)[34]. Bicie po grzbiecie jest bolesne, ale jeszcze bardziej bolesne − bo dodatkowo upokarzające − jest szarpanie za brodę, a zwłaszcza oplucie twarzy (por. Lb 12,14; Pwt 23,9; 2 Sm 10,4), które wśród Izraelitów uchodziło za największą zniewagę[35]. Zadziwiające, jak dokładnie temu proroctwu odpowiadają niektóre szczegóły męki Chrystusa: zniewagi, bicie, oplwanie i wyszydzenie w pałacu Kajfasza (Mt 26,67; Mk 14,65; Łk 22,63-65; J 18,22) oraz biczowanie i wyśmianie  w pretorium Piłata i na Golgocie (Mt 27,26-44)[36].

Siłę do cierpliwego i pokornego znoszenia zniewag „sługaˮ czerpie od Boga, któremu bezgranicznie ufa: „Pan Bóg mnie wspomaga, dlatego jestem nieczuły na obelgi, dlatego uczyniłem twarz moją jak głaz i wiem, że wstydu nie doznamˮ (Iz 50,7)[37]. Nawet w obliczu śmiertelnego niebezpieczeństwa „sługa Jahweˮ nie załamuje się, gdyż widzi w Bogu nie tylko sędziego, ale również obrońcę[38]. Ostatecznie Jahwe objawi słuszność jego działania i niewinność jego życia: „Blisko jest Ten, który mnie uniewinni. Kto się odważy toczyć spór ze mną? Wystąpmy razem! Kto jest moim oskarżycielem? Niech się zbliży do mnie! Oto Pan Bóg mnie wspomaga. Któż mnie potępi? Wszyscy razem pójdą w strzępy jak odzież, mól ich pożreˮ (Iz 50,8-9)[39].

W trzeciej „Pieśni o Słudze Jahweˮ po raz pierwszy z całą wyrazistością pojawiła się myśl o dobrowolnym przyjęciu cierpienia, aczkolwiek nie został jeszcze wskazany cel tej ofiary.

Dokładnie tak! Punkt kulminacyjny przynosi dopiero ostatnia − czwarta pieśń[40]. Składa się ona z trzech części: pierwszą (Iz 52,13-15) oraz trzecią (Iz 53,10-12) stanowi wyrocznia Jahwe, zaś środkowa (Iz 53,1-9) to zbiorowa lamentacja nad losem „sługiˮ[41]. Zebrani są świadkami jego wielkiego poniżenia i cierpienia: „On wyrósł przed nami jak młode drzewo i jakby korzeń z wyschniętej ziemi. Nie miał on wdzięku ani też blasku, aby chciano na niego popatrzeć, ani wyglądu, by się nam podobał. Wzgardzony i odepchnięty przez ludzi, Mąż boleści, oswojony z cierpieniem, jak ktoś, przed kim się twarz zakrywa, wzgardzony tak, iż mieliśmy go za nicˮ (Iz 53,2-3). Cierpieniu fizycznemu towarzyszy cierpienie duchowe[42]. Patrzący odwracają wzrok. Czynią to nie tyle z przerażenia, co z pogardy, gdyż uznają „sługęˮ za przeklętego przez Boga. Taka była bowiem w myśli semickiej ocena człowieka dotkniętego cierpieniem (por. w. 4b)[43].

Tymczasem sługa Jahwe jest niewinny, a cierpi jedynie dlatego, że wziął na siebie winy i cierpienia innych ludzi: „Lecz on się obarczył naszym cierpieniem, on dźwigał nasze boleści, a my uznaliśmy go za skazańca, chłostanego przez Boga i zdeptanego. Lecz on był przebity za nasze grzechy, zdruzgotane za nasze winy. Spadła nań chłosta zbawienna dla nas, a w jego ranach jest nasze uzdrowienie. Wszyscyśmy pobłądzili jak owce, każdy z nas się zwrócił ku własnej drodze, a Pan obarczył go winami nas wszystkichˮ (Iz 53,4-6). Podmiot liryczny − nawiązując do przekonania, że cierpienie jest karą za grzech − ukazuje „sługęˮ jako tego, który przyjmuje karę, która należała się innym: „On się obarczył naszym cierpieniem, on dźwigał nasze boleściˮ (w. 4a), „On był przebity za nasze grzechy, zdruzgotany za nasze winyˮ (w. 5a), „Za grzechy mego ludu został zbity na śmierćˮ (w. 8d). Cierpienia te mają więc charakter zastępczy jako zadośćuczynienie za grzechy ludzi, którym sługa przez swoje cierpienie wysłużył zbawienie (w. 5b)[44]. Po raz pierwszy w Starym Testamencie pojawia się tak wyraźnie sprecyzowana myśl, iż jeden człowiek może przez swoje cierpienie dokonać ekspiacji za winy drugiego człowieka[45]. Więcej − stanie się ofiarą przebłagalną za winy wszystkich ludzi[46].

Ekspiacyjna ofiara „sługi Jahweˮ ma charakter dobrowolny: „Dręczono go, lecz sam pozwolił się gnębić, nawet nie otworzył ust swoich. Jak baranek na rzeź prowadzony, jak owca niema wobec strzygących ją, tak on nie otworzył ust swoichˮ (Iz 53,7; por. 42,4; 50,5.7; 53,12). Co więcej, w przeciwieństwie do cierpiących sprawiedliwych nie przywołuje kary na swych nieprzyjaciół (Ps 7; 31; 35; 38; 69; 109), lecz znosi ból w milczeniu[47]. „Pieśńˮ nie tylko wspomina ogromne cierpienia, ale również ukazuje scenę finałową: śmierć „sługiˮ. Jest ona wynikiem niesprawiedliwie wydanego wyroku: „Po udręce i sądzie został usunięty; a kto się przejmuje jego losem? Tak! Zgładzono go z krainy żyjących; za grzechy mego ludu został zabity na śmierć. Grób mu wyznaczono między bezbożnymi, i w śmierci swej był na równi z bogaczem, chociaż nikomu nie wyrządził krzywdy i w jego ustach kłamstwo nie postałoˮ (Iz 53,8-9). Upokorzenie nie ominie „sługiˮ nawet po śmierci − choć będzie bez winy, zostanie zaliczony w poczet bezbożnych (ww. 9.12; por. Mk 15,28; Łk 22,37)[48].

Jakie jest przesłanie czterech „Pieśni o Słudze Jahweˮ dla nas − wyznawców Jezusa Chrystusa?

Prorok − mimo iż pisze o przyszłych losach „Sługi Jahweˮ − wypowiada się tak, jakby kontemplował wydarzenia już dokonane (użyty został czas przeszły). Dzięki Bożemu objawieniu widzi już oczyma wyobraźni dobrowolną ofiarę zastępczą, jaką złożył ów „sługaˮ. Sięgając po te teksty zauważamy niezwykłe podobieństwo do opisów męki Jezusa Chrystusa u czterech ewangelistów (Mt 26−27; Mk 14−15; Łk 22−23; J 18−19)[49]. Nie uszło to uwadze naczelnego rabina Rzymu. Eugenio Zolli − już po swoim nawróceniu na chrześcijaństwo − złożył następujące świadectwo: „W drugiej części Księgi Izajasza znalazłem zdumiewający obraz Sługi Bożego, opisany przez proroka, i skłoniłem głowę moją, i ugiąłem kolana do stóp krucyfiksu. W tym proroctwie rozpoczęta jest idea uniwersalnego królestwa Jezusa, która przejęła mnie entuzjazmem dla wielkiej postaci, opisanej przez prorokaˮ[50]. Zwłaszcza czwarta − najdłuższa „Pieśńˮ − kryje w sobie tak wielką zgodność z wydarzeniami, które rozegrały się ponad pięć wieków później, że przez badaczy została nazwana „Męką Pana naszego Jezusa Chrystusa według Izajaszaˮ, a prorokowi zjednała tytuł „Piątego Ewangelistyˮ[51].

Literatura:

D. Adamczyk, „Cytaty z pieśni o Słudze Jahwe w Ewangeliach synoptycznych”, RBL 64/1 (2011), s. 65-82.

M. Bednarz, Jezus Sługą Pańskim według Nowego Testamentu, Tarnów 2001.

J. Paściak, Izajasz wieszczem Chrystusa (Attende Lectioni 12), Katowice 1987.