Powstanie Instytutu Teologicznego w Tarnowie wiąże się nie tylko z początkami diecezji, ale też z kształtowaniem się modelu edukacji i formacji duchowieństwa opartego na reformach józefińskich. W ich myśl przyszli księża zdobywali wykształcenie teologiczne na uniwersyteckich wydziałach teologicznych, których jednak było niewiele (m.in. Wiedeń i Lwów). Kiedy, za zgodą władz, zaczęły na nowo powstawać seminaria duchowne, tworzono przy nich instytucje naukowe wzorowane na uniwersyteckich wydziałach teologicznych. – Były one de facto uczelniami wyższymi, choć ich studenci nie mogli zdobywać w nich stopni naukowych – tłumaczy ks. Antoni Żurek, który razem z ks. Ryszardem Banachem jest autorem książki „Instytut Teologiczny w Tarnowie (1838–2004)”. Miały jednak strukturę podobną do tych, jaką posiadały wydziały teologiczne – tworzyli ją studenci, kolegium profesorskie i zarząd zwany dyrektoratem. Z urzędu dyrektorem IT był biskup diecezjalny. W jego imieniu uczelnią kierował wicedyrektor. Celem Instytutu Teologicznego było kształcenie przyszłych księży, formacja zaś odbywała się w seminarium duchownym, które miało swoich przełożonych.