Początkowo duża część biskupów była zadowolona z polityki cesarzy wobec Kościoła. Jednak w przeciągu kilkudziesięciu lat ten nastrój się zmienił. Owszem, biskupi byli lojalnymi obywatelami, wywiązywali się ze swoich obowiązków, ale dostrzegali niebezpieczeństwo zbyt daleko idącego się angażowania władcy w wewnętrzne sprawy Kościoła, a zwłaszcza w teologię. Coraz bardziej dostrzegali konieczność postawienia granicy dla ingerencji władzy świeckiej w życie Kościoła. Niebezpieczeństwo z tego wynikające było szczególnie widoczne wtedy, gdy wybuchały herezje. Często zdarzało się, że herezjarchowie szukali wsparcia na dworze cesarskim i gdy je znaleźli było bardzo trudno ich z Kościoła usunąć. Zdarzały się również sytuacje kiedy to władcy dla swoich własnych celów popierali spory w Kościele, ingerowali w sprawy personalne, wpływając na wybór biskupów. Takich niebezpieczeństw było więcej.

W tej sytuacji co światlejsi biskupi zaczęli ustalać granice miedzy władzą świecką a duchowną. Jedną z najbardziej znaczących w tym względzie postaci stał się św. Ambroży, biskup Mediolanu (+ 397 r.). Jest on autorem słynnych zasad, ustalających sposób współpracy biskupa z władzą świecką. Mówił on: „Cesarz jest w państwie, a biskup w Kościele”. Innymi słowy: cesarz odpowiada za sprawy świeckie, ale za wewnątrzkościelne, w tym doktrynalne, odpowiada biskup. Druga słynna zasada św. Ambrożego przypominała, że chrześcijański władca jest jednym z wiernych i obowiązują go – o ile chce być w Kościele – takie same prawa, jak każdego chrześcijanina. W praktyce oznaczało to, że w swoim sposobie sprawowania władzy cesarz winien się kierować zasadami moralności chrześcijańskiej. Te zasady powoli zaczęły obowiązywać, zwłaszcza w Kościele łacińskim. Sprzyjała temu sytuacja w tym rejonie Cesarstwa, ale również osłabienie władzy cesarza. W efekcie Kościół zyskał autonomię, a dzięki temu, że władcy coraz częściej byli chrześcijanami, zaznaczył się znaczący wpływ nauki i moralności chrześcijańskiej na prawo państwowe. To były podwaliny cywilizacji chrześcijańskiej, jaka rozwinęła się w Europie.  

Polecana lektura

• Crouzel H., Orygenes, tłum. J. Margański, Bydgoszcz 1996.
• Daniélou J., Kościół, w: J. Daniélou, Teologia judeochrześcijańska, Kraków 2002,316-336.
• Dołganiszewska E., Ecclesia Mater wierzących w pismach Cypriana, biskupa Kartaginy,
• „Wrocławski Przegląd Teologiczny”, 13(2005) nr 1,7-18.
• Drączkowski F., Kościół – agape według Klemensa Aleksandryjskiego, Lublin 1983.
• Kelly J. N. D., Początki doktryny chrześcijańskiej, tłum. J. Mrukówna, Warszawa 1988.
• Kaczmarek T., „Ecclesia sponsa Christi” w nauczaniu św. Cypriana, Studia Antiquitatis Christianae 17(2004), s. 103 – 110.
• Żurek A., Chrystianizacja prawa po „edykcie mediolańskim”, „Vox Patrum”, 34(2014), t.  61,73-88.