Początki Pozdrowienia Anielskiego

Jest rzeczą wiadomą, że modlitwa „Zdrowaś Maryjo” w takim kształcie, w jakim dzisiaj ją odmawiamy, nie jest owocem spontanicznej kompozycji kogoś natchnionego, ale rezultatem powolnego i wielowiekowego opracowywania wyrastającego z doświadczeń duchowych wielu chrześcijan i z rozwijającej się teologii. Chociaż słowa wypowiedziane do Maryi przez anioła, stanowiące pierwszą część modlitwy „Zdrowaś”, spotyka się w liturgii zarówno greckiej, jak i łacińskiej od czasów najbardziej starożytnych, to jednak ten fakt nie pozwala na stwierdzenie, że już wtedy były one w powszechnym użyciu. Z drugiej strony nie można też zaprzeczyć, że w tamtych czasach byli ludzie szczególnie pobożni, którzy czcili Matkę Bożą i pozdrawiali Ją tymi samymi słowami, które anioł Gabriel wypowiedział w chwili zwiastowania.

Święty Jan Damasceński (ok. 675-749) w mowie na święto zwiastowania Maryi zawarł wołanie pełne radosnego entuzjazmu: „Dzisiaj również my podnosimy nasz głos i z wołaniem pełnym miłości i radości mówimy do najchwalebniejszej nosicielki światła, Matki Zbawiciela: pozdrawiam Cię, o pełna łaski, Pan z Tobą, błogosławiona jesteś między niewiastami i błogosławiony jest owoc Twojego łona”.

W innej mowie o zwiastowaniu, przypisywanej świętemu Atanazemu z Aleksandrii (296-373), która prawdopodobnie pochodzi z epoki dużo późniejszej, czytamy takie pozdrowienie skierowane do Matki Bożej: „Pozdrawiam Cię, pełna łaski, Pan z Tobą. Wstawiaj się za nami, o Niewiasto i Pani, Królowo i Matko Boga, ponieważ pochodzisz z naszego rodu i z Ciebie narodził się Bóg wcielony”.

Nie będzie rzeczą nieużyteczną przypomnieć starożytny modlitewnik napisany dla wiernych diecezji afrykańskich, którego domniemanym autorem był biskup Sewer z Aleksandrii. Na stronicach tej pobożnej książeczki znajdujemy pozdrowienie anielskie w następującej formie: „Pokój Tobie, Maryjo pełna łaski, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławiony owoc, który jest w Twoim łonie, Jezus Chrystus. Święta Maryjo, Matko Boża, módl się – wołam – za nami grzesznymi. Amen”.

Przywołane tutaj trzy świadectwa należy traktować w ich prawdziwej wartości historycznej, to znaczy tylko jako formy wyrazu prywatnej pobożności, która nie poświadcza jeszcze szerszego rozpowszechnienia „pozdrowienia anielskiego”. Jean Mabillon (1632-1707) ponad wszelką wątpliwość wykazał, że ogólnej praktyki recytowania „Zdrowaś Maryjo” w tradycji łacińskiej nie spotyka się przed XII wiekiem. Ta teza posiada poważne uzasadnienie w oparciu o fakt, że ani w zachętach do modlitwy kierowanych przez biskupów do wiernych, ani w licznych podręcznikach pobożności, ani w dokumentach kościelnych sprzed XII wieku nie można znaleźć żadnej wzmianki o „Zdrowaś Maryjo”.

O „Zdrowaś” nie mówi św. Eligiusz, biskup w Noyon, zmarły w 660 roku; w swoich listach pasterskich ogranicza się do następującej zachęty: „Odmawiajcie Credo i Modlitwę Pańską z wiarą i pobożnością”. Podobnie tylko o Wyznaniu wiary i „Ojcze nasz” mówią dekrety synodalne biskupów: Ata z Bazylei, Teodolfa i Gualtiera z Orléans. W książeczce do modlitwy, której używała żona króla Lotara I (795-855), znajduje się tylko Credo i „Ojcze nasz”. Brakuje „Zdrowaś” także w książkach pobożnych opracowanych w językach narodowych przez Będę Czcigodnego (ok. 672-735) dla Anglików i Notkera Balbulusa (ok. 814-912) dla Niemców. W konstytucjach kartuskich, powstałych krótko po 1100 roku, nie ma wzmianki o „Zdrowaś Maryjo”, jak również nie wspominają o niej reguły zakonne templariuszy, karmelitów, umiliatów czy minorytów.

Trzeba jednak wspomnieć, że święty Piotr Damian (zm. 1072) w jednym ze swoich dziełek ascetycznych przywołuje przykład pewnego młodego kapłana, który miał zwyczaj recytować przed o obrazem Matki Bożej słowa: „Zdrowaś, Maryjo, łaskiś pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami”.

Pierwszy oficjalny dokument, przynajmniej najstarszy, który znamy, dotyczący dziejów „Zdrowaś Maryjo”, sięga 1196 roku. Jest nim dekret Odona, biskupa Paryża, który zaleca duchowieństwu i wiernym codzienne odmawianie Modlitwy Pańskiej, Credo i Pozdrowienia Anielskiego, przy czym trzeba pamiętać, że miało ono postać: „Zdrowaś, Maryjo, łaskiś pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami, błogosławion owoc żywota Twojego”.

 Synod w Bezières we Francji, który odbył się w 1246 roku, poleca, aby dzieci były prowadzone przez rodziców do kościoła, aby nauczyć się od kapłanów podstaw doktryny chrześcijańskiej oraz odmawiania „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Maryjo” i Credo. To samo zalecenie jest potwierdzone przez synody w Alby w 1245 roku, w Walencji, w Hiszpanii, w 1255 roku, w Norwich, w Anglii, w 1257 roku, w Rouen, we Francji, w 1287 roku, w Lüttich, w Niemczech, w 1287 roku.

Od historyka Stephana Beissela dowiadujemy się, że zakonnicy nie pozostali w tyle za świeckimi w okazywaniu swego przywiązania do odmawiania tej modlitwy tak drogiej sercu Maryi. W 1266 roku kapituła generalna Zakonu Braci Kaznodziejów (dominikanów), zebrana w Trewirze, wprowadziła codzienny obowiązek odmawiania pośród innych modlitw przed Mszą świętą „Zdrowaś Maryjo” po modlitwie „Ojcze nasz”. Należy jednak zauważyć, że już przed tą datą dominikanie mieli zwyczaj recytowania przed i po oficjum o Błogosławionej Dziewicy Maryi Pozdrowienia Anielskiego.