Medytując nad tym, kim jest Duch Święty i jak przejawia się Jego działanie w Kościele, w człowieku i w świecie papież nawiązuje do nauczania Soboru Nicejskiego (325) i Konstantynopolitańskiego (381). Jan Paweł II rozwija nauczanie o Duchu Świętym swoich poprzednich: papieża Leona XIII, który w 1897 r. ogłosił encyklikę o Duchu Świętym Divinum illud munus, oraz Piusa XII, który w encyklice Mystici Corporis (1943) przedstawił Ducha Świętego jako życiową zasadę Kościoła.[zob. Błaszczyszyn J., Insegnamento pneumatologico di Giovanni Paolo II, w „Kairós” Anno IV/1, Jan/Jun 2007, s. 50]

Jak już wyżej wspomnieliśmy, encyklika Dominum et Vivificantem jest biblijną i teologiczną medytacją na temat natury i działania trzeciej osoby Trójcy Świętej. Z medytacji nad tajemnicą Ducha Świętego papież wyprowadza wniosek, że Duch Święty jest Osobą-miłością i Osobą-darem. To najintymniejsza tajemnica Bożego życia. Naturą Boga jest miłość, a naturą miłości jest obdarowywanie.

Papieski wykład o Duchu Świętym podzielony jest na trzy części. Pierwsza część to owoc medytacji nad Ewangelią św. Jana, a zwłaszcza nad tym, co Chrystus mówił o Ojcu i o Duchu Świętym podczas Ostatniej Wieczerzy.

Duch Święty jest Osobą-Miłością, Osobą-Darem” (por. DeV 10). Jest „współistotny w Bóstwie Ojcu i Synowi, jest Miłością i Darem (nie stworzonym), z którego jakby ze źródła (fons vivus) wypływa wszelkie obdarowanie względem stworzeń (dar stworzony): obdarowanie istnieniem wszystkiego poprzez akt stworzenia, obdarowanie człowieka łaską poprzez całą ekonomię zbawienia. Napisze apostoł Paweł: „miłość Boża rozlana jest w sercach naszych przez Ducha Świętego, który został nam dany” (Rz 5, 5). (DeV 10). „Duch Święty jest nie tylko darem dla Osoby (dla Osoby Mesjasza), ale jest Osobą-Darem.” ((DeV 22)…) Duch Święty jest więc po pierwsze darem dla Syna, który stał się człowiekiem, aby zrealizować Boży plan zbawienia. Po swoim „odejściu” Chrystus obdaruje Kościół Duchem Świętym i dzięki Niemu ta wspólnota założona przez Jezusa, aby kontynuować Jego dzieło będzie mogła przekazywać owoce odkupienia aż do końca świata. (Por. DeV 22). Duch Święty „mieszka w Kościele, a także w sercach wiernych jak w świątyni” i „prowadzi Kościół do wszelkiej prawdy (por. J 16,13) i jednocząc we wspólnocie (in comunione) i w posłudze, uposaża go w rozmaite dary hierarchiczne oraz charyzmatyczne i przy ich pomocy nim kieruje oraz owocami swoimi go przyozdabia (por. Ef 4, 11-12; 1 Kor 12, 4; Ga 5, 22).” (DeV 25).