Powstawanie tekstów

Pismo

Niewątpliwie pismo jest jednym z najważniejszych osiągnięć człowieka[3]. Wynalezienie pisma poprzedził szereg form wcześniejszych, które stopniowo do niego doprowadziło. Najstarsze teksty pisane pochodzą z okresu końca czwartego tysiąclecia przed Chrystusem z terenów południowej Mezopotamii. Powszechnym jest przekonanie, że wynalazcami pisma byli Sumerowie. Należy jednak pamiętać, że powstanie pisma fonetycznego czy to w postaci sylabicznej, czy też alfabetycznej, zostało poprzedzone w dziejach ludzkości przez pismo ideograficzne i piktograficzne, którego powstanie sięga 20 tys. lat przed Chrystusem.

Autorzy Biblii pisali już pismem fonetycznym w wersji alfabetycznej. Większość uczonych sądzi, że pismo alfabetyczne powstało około 1500 r. przed Chrystusem, ale co do tego istnieją pewne rozbieżności. Niektórzy badacze uznaje, iż początek alfabetowi dało pismo protosynajskie czyli południowo-semickie, większa jednak część naukowców uważa za źródło alfabetu pisma ugaryckie czyli północno-semickie zawierające 22 znaki spółgłoskowe. Wydaje się, iż Fenicjanie przejęli ten alfabet i przekazali Grekom. Ich język – indoeuropejski – wymagał użycia samogłosek jako elementów konstytutywnych języka. Stąd też Grecy uzupełnili otrzymany alfabet o samogłoski. Od Greków poprzez Rzymian przeszedł alfabet do wszystkich współczesnych języków europejskich[4].

Materiał pisarski

Najstarszym materiałem pisarskim była skała[5]. Z kamienia można było wykrajać tablice o jakiej wspomina Księga Wyjścia: „Gdy [Bóg] skończył rozmawiać z Mojżeszem na górze Synaj, dał mu dwie tablice Świadectwa, tablice kamienne, napisane palcem Bożym.” (zob. Wj 31,18; por. 24,12; 34,4; Pwt 9,9-11; 10,1-3).

Płytę kamienną pokrytą inskrypcjami nazywamy stelą. Przykładem takiej płyty kamiennej może być stela Meszy, króla Moabu z IX w. przed Chr., zawierająca opis zwycięstw króla Meszy nad Izraelitami i Edomitami[6].

Bardziej powszechnym nośnikiem tekstu była glina, z której tworzono tabliczki gliniane. Pisano po niej rylcem, „klinem” (stąd dzisiejsza nazwa: pismo klinowe), po czym suszono glinę na słońcu lub wypalano po umieszczeniu na niej inskrypcji. Najtańszym surowcem były skorupy z rozbitych glinianych naczyń, które jako śmieci, można było wszędzie spotkać. Nazywamy je „ostraka” od greckiego słowa „ostrakon” – skorupa. Najstarsze ślady pisma hebrajskiego mamy zachowane na stelach, tabliczkach glinianych i ostrakach.

Jako materiału pisarskiego używano również tabliczek drewnianych używając do tego atramentu, a gdy były powleczone woskiem, litery żłobiono rylcem. W Biblii czytamy, że Pan skierował następujące słowa do proroka Ezechiela: „Weź sobie kawałek drewna i napisz na nim: Juda i Izraelici jego sprzymierzeńcami” (Ez 37,16).

Materiałem, na którym zostały napisane teksty Pisma Świętego był papirus. Papirus sporządzano z trójkątnej łodygi roślin – trzcin porastających deltę Nilu. Rdzeń łodygi dzielono na wąskie pasma, układano jedną warstwą wzdłuż, drugą wszerz, spoiwem był sok rośliny. Dalej prasowano, suszono i wygładzano powierzchnię powstałej karty. Pisano na tej stronie karty, gdzie włókna papirusu biegły poziomo. Z kilku kart sklejano wstęgę. W ten sposób powstały zwoje. Grecy nazywali „he byblos” zarówno roślinę jak i materiał do pisania wytwarzany z tej rośliny[7]. W Egipcie papirus był w użytku od pierwszej połowy III tysiąclecia przed Chr. Poza Egiptem pojawia się w XII w. przed Chr. Jako materiał pisarski był bardzo nietrwały, pod wpływem wilgoci łatwo się rozkładał.

Żydzi używali do pisania także skór zwierzęcych ze zwierząt „czystych”, czyli cieląt, owiec i kóz[8]. Oczyszczano skórę z sierści, wygładzano powierzchnię i powlekano białkiem. Powstałe w ten sposób karty zszywano rzemykami.

W III w. przed Chrystusem pojawia się pergamin, wynaleziony podobno przez Eumenesa króla Pergamonu w Azji Mniejszej (stąd nazwa tego materiału). Stało się to w czasie, kiedy władca egipski Ptolemeusz, zabronił eksportowania papirusu do Pergamonu, obawiając się, iż biblioteka pergamońska przewyższy sławą bibliotekę w Aleksandrii. Pergamin jest to cienka skóra owiec starannie wyprawiona. W powszechne użycie wszedł dopiero w IV w. Pergamin, choć dużo bardziej kosztowny, wyparł z użycia papirus, był bowiem trwały, gładki, o jasnej barwie, dający się zapisywać po obu stronach i zdatny do ponownego użycia po zeskrobaniu starego tekstu. Taki ponownie zapisany pergamin nazywamy „palimpsestem”.

Początkowo pergamin był używany w formie zwojów. Aby na zwoju znaleźć kolumnę tekstu, którą się poszukiwało, trzeba było odwinąć zwój czasem wiele razy, mimo woli go zużywając. Ta trudność oraz możność pisania po obu stronach pergaminu spowodowały, że zaczęto kształtować z pergaminu karty i zszywać je. W ten sposób około I w. zaczęły powstawać „kodeksy”, czyli dzisiejsze książki. Ta forma  rozpowszechniła się w IV w. U Żydów jednak, dla potrzeb synagogi, teksty biblijne nadal były przekazywane w formie zwoju.

W XII w. do Europy przeniknął wynaleziony w II w. przez Chińczyków papier i powoli wyparł całkowicie pergamin.

Do materiału pisarskiego, rzecz jasna dostosowane były odpowiednie narzędzia pisarskie. Na kamiennych tablicach żłobiono litery żelaznym rylcem (zob. Hi 19,24). Również rylec służył do pisania na tabliczkach glinianych i drewnianych pokrytych woskiem. Innym narzędziem pisarskim była trzcinka przycięta skośnie, która służyła do pisania na tabliczkach drewnianych bielonych oraz na papirusie.

Od III wieku przed Chr. datuje się pisanie przy użyciu grubszej trzciny. Zaczęto pisać nią jak piórem. Atrament powstawał ze zmieszania sadzy z tartą żywicą. Taki zmieszany proszek przed użyciem należało rozpuścić w wodzie. Otrzymywało się wówczas tzw. atrament zmywalny, który łączył się z papirusem na zasadzie czysto mechanicznej. W celu uzyskania atramentu niezmywalnego, używano octu winnego. Atrament miał pierwotnie kolor czarny, niekiedy czerwony. Późniejsze kodeksy były pisane na pergaminie również w kolorze srebrnym i złotym.

Teksty oryginalne były pisane na zwojach zwanych „megillah” lub „sefer”. Tak karty papirusowe jak i skóry czy nawet początkowo pergamin zszywano tworząc długą taśmę, którą przymocowywano do dwóch wałków na które był nawijany zapisany zwój. Tak w Septuagincie, jak i w Nowym Testamencie zwoje te nazywane są „byblos” lub w greckiej formie zdrobniałej „biblion”. Na zwojach tekst pisano w kolumnach w poprzek taśmy. Według Pliniusza taki zwój najczęściej składał się z 20 kolumn. Najstarszym zabytkiem piśmiennictwa biblijnego jest zwój Księgi Izajasza znaleziony w Qumran. Liczy on 27 cm wysokości, jest długi na 7,15 m i posiada 54 kolumny po 29 wierszy. Zwoje zabezpieczano zawijając je w płótno i umieszczając w glinianych dzbanach.