Ikonografia Maryi Matki Boga

Matka Boża – Theotokos

W analizowanym fresku z katakumby Pryscyilii Maryja ukazana jest jako Matka Jezusa. Najczęściej spotykany obrazy z Maryją w roli głównej w scenie przedstawiającej Hołd Magów lub Mędrców ze Wschodu. Fresk o tej tematyce znajdujemy na ścianach kilku katakumb, znanej nam już Pryscylli, Piotra i Marcelina, Domicylli, Agnieszki, Kaliksta. Różnice, jakie pojawiają się w zestawieniu sceny Hołdu Magów z wymienionych katakumb, to przede wszystkim liczba Magów, która waha się od dwóch do czterech. Na wszystkich tych freskach w centrum ukazany jest Jezus, którego postać autorzy umieścili na kolanach Matki. Zdaniem Bożeny Iwaszkiewicz-Wronikowskiej początków ikonografii maryjnej można się doszukiwać właśnie w scenach pokłonu Magów, a charakterystyczna postać Maryi siedzącej na tronie stała się po 431 roku wzorem dla obrazów maryjnych, np. tego, który znajduje się w Santa Maria Maggiore w Rzymie[19].

Innym powtarzającym się motywem jest Madonna z Dzieciątkiem w katakumbach św. Walentyna i w Cimiterium Maius (znanym jako katakumby św. Agnieszki). Obrazy te różnią się między sobą. Fresk w katakumbach św. Walentyna przedstawia Maryję z Dziecięciem na kolanach. Jej ręce spoczywają na ramionach Syna. Nad ich głowami widnieją nimby. W nimb Jezusa został wpisany krzyż. Obok obrazu widnieje napis „SCA DI GENETRIX” (tj. „Święta Boża Rodzicielka”)[20]. W katakumbach spotykamy także sceny obrazujące wydarzenia z życia Maryi, stanowiące ilustracje wybranych perykop Nowego Testamentu[21]. Do najbardziej znanych należy obrazowanie sceny zwiastowania oraz sceny nawiedzenia z katakumb św. Walentyna, ten fresk jest mocno zniszczony, ukazuje dwie kobiety wzajemnie się obejmujące, ubrane w długie płaszcze z zarysowanymi nad ich głowami nimbami[22].

Oprócz akcentowania człowieczeństwa Jezusa autor fresku chciał prawdopodobnie uwypuklić jeszcze kolejne dwa elementy ówczesnej religijności: wyznanie wiary w Jezusa jako Zbawiciela narodzonego z Dziewicy Maryi oraz błaganie Maryi o Jej wstawiennictwo u Boga za zmarłymi. Scena zwiastowania Maryi dla pobożności ówczesnych chrześcijan oznaczała nowy początek w historii zbawienia, gdzie Bóg daje ludziom kolejną szansę na odkupienie win i życie wieczne z Nim w niebie.

Po uznaniu przez sobór efeski w 431 roku Maryi za Matkę Boga wykształcił się typ Madonn z Dzieciątkiem, w Bizancjum jako majestatycznej, hieratycznej, oddanej zgodnie z ceremoniałem cesarskim, jako Theotokos, Bożej Rodzicielki. Sztuka chrześcijańskiego wschodu rozwinęła szereg hieratycznych, pewnych dostojeństwa typów Madonn, a obok tego wytwarza bardziej człowieczy typ tkliwej Matki Bożej.

Warto wspomnieć o typie Hodegetrii[23]. Według tradycji pierwszym ikonografem był święty Łukasz z Antiochii, ewangelista, który namalował na desce wizerunek Marii z Dzieciątkiem na ręku. Ikonę podarował wraz z Ewangelią Teofilowi wymienionemu w przedmowie do Ewangelii (...dostojny Teofilu...) i w prologu do Dziejów Apostolskich. Teofil był prawdopodobnie wysokim urzędnikiem rzymskim. Po śmierci Teofila ikona powróciła do Jerozolimy, gdzie została odnaleziona przez Eudokię, żonę cesarza Teodozjusza II, która w latach 436–437 odbywała podróż do Ziemi Świętej. Eudokia kupiła tę ikonę i odesłała ją do Konstantynopola w darze dla siostry cesarza, Pulcherii. Pulcheria umieściła ją w ufundowanym przez siebie w dzielnicy portowej kościele klasztornym Ton Odigon – dla Przewodników. W klasztorze mieszkali i pracowali mnisi – przewodnicy i opiekunowie niewidomych. Według innych przekazów chodzi, może jednocześnie, o świątynię, służącą za miejsce modlitw marynarzom i rybakom. Hodigitria „wskazująca drogę”.

Maryja ukazana jest frontalnie, najczęściej w półpostaci. Czasem w pełnej figurze: siedząca na tronie lub stojąca. Nie widać w tym typie przedstawienia matczynej poufałości w stosunku do Syna. Głowę trzyma prosto, lekko zwróconą w kierunku Chrystusa, rzadziej – pochyloną nieznacznie ku Chrystusowi. Na lewym ramieniu trzyma Dzieciątko, dostojnym gestem prawej dłoni z długimi palcami wskazując na nie. Może to być gest prezentacji – wskazania ludziom Syna Bożego lub gest postawy służebnej – przedstawienie Synowi wiernego ludu.

Chrystus znajduje się w pewnym oddaleniu od twarzy Matki, patrzy prosto przed siebie i ukazuje całe swe oblicze. Rzadziej ma głowę lekko obróconą w prawo. Wznosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, a w lewej dłoni trzyma zwój (od XVI w. także księgę lub kulę). Chrystus nie jest tutaj niemowlęciem, występuje w ikonograficznym typie Chrystusa – Emmanuela, ma twarz dojrzałego, inteligentnego człowieka. Ubrany jest w biały chiton i narzucony nań purpurowy, często przetykany złotem himation. Ten typ ukształtował się ostatecznie w Bizancjum. Przebija z niej stosowany w cesarskim pałacu porządek, składający się z oficjalnych ceremonii, a ukrywający wszelkie wyrażenia uczuć, ukazujący jedynie świętość i godność władzy cesarskiej. Taka majestatyczna obojętność i brak przejawów ludzkich uczuć przyjęte zostały na wiele wieków jako najbardziej obowiązujące na dogmatycznej ikonie Boskiego Macierzyństwa, jaką jest Bogarodzica z Chrystusem-Emmanuelem. Jedne z najstarszych zachowanych przedstawień tego typu znajdują się w Ewangeliarzu Rabbulasa, na freskach w Bawit, w zabytkowych świątyniach armeńskich z VI wieku. Według tradycji greckiej, najstarszą ikoną jest ikona z  monastyru w Sumeli w Poncie dzisiejszej Turcji, mająca pochodzić z I w n.e., obecna przechowywana na górze Mela od co najmniej 386 r.

Najbardziej znanym tego typu przedstawieniem Maryi w Polsce jest obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, znajdujący się w sanktuarium na Jasnej Górze.

Pozostając jeszcze w klimacie sztuki wschodu warto wspomnieć o nowym typie określanym jako Eleusa (Umilenie) – ikona przedstawiająca Matkę Boską pochylającą głowę, aby przytulić swój policzek do policzka Syna, który obejmuje ją jedną ręką (często niewidoczną) za szyję, a drugą trzyma w ręce Matki[24]. W ikonostasie bywa, że Eleusa występuje zastępczo, zamiast Hodegetrii w pierwszym rzędzie po lewej stronie obok Carskich Wrót. Przykładem klasycznej, wzorcowej Eleusy jest ikona Matki Bożej Włodzimierskiej i ikona Matki Bożej Fiodorowskiej, a w polskiej ikonografii rzymskokatolickiej, np. wzorowany na ikonach bizantyjskich obraz Matki Boskiej Węglewskiej, a niektórzy dopatrują się również w powszechnym przedstawieniu Matki Bożej Nieustającej Pomocy.

Innym powszechnym typem ikonograficznym w chrześcijańskim wschodzie jest Nikopoia (o Nikopea, Nikopeia, Nicopeia). W tym typie Madonna ukazana jest frontalnie w postawie stojącej lub siedzącej określanym jako tronującym, wprost prezentująca Dzieciątko Jezus. Ten typ określany jest również jako Zwycięska. Ten typ prezentuje bizantyjska ikona Bizantyjska mozaika w świątyni Hagia Sophia w Konstantynopolu z IX w.

Jednym z najbardziej powtarzanych tematów ikonograficznych w sztuce bizantyjskiej jest wizerunek Marii Orantki Blachernitissa (lub Blacherniotissa, zwana Platytera lub Matka Boska znaku), to jeden z najstarszych przedstawień Matki Boskiej, popularnymi już w sztuce wczesnochrześcijańskiej i w Cesarstwie Bizantyńskim. Maria, w postawie modlitwy wznosi obie ręce ku niebu w modlitewnym geście, przedstawiana jest tutaj jako orędowniczka ludzkich spraw, wstawiając się u swojego Syna za wiernymi, chcąc ich ochronić przed nieszczęściami ziemskiego życia i gniewem Bożym, którego medalion umieszczony jest na wysokości jej brzucha.

Nazwa tego przedstawia; bierze swoją nazwę od bazyliki Blacherne w Konstantynopolu i jest inspirowany obrazem mozaiki, która zdobi jego absydę.

Te różne typy są przejmowane przez zachód, warto wspomnieć o pierwszych ikonach Madonny w mozaikach na łuku tęczowym bazyliki S. Marii Maggiore z czasów Sykstusa III (432–440), gdzie w scenach narracyjnych jak Zwiastowanie i pokłon Mędrców ze Wschodu, spotykamy Maryję na tronie z diademem, naszyjnikiem i klejnotami na szacie królewskiej.

Typ tronującej, majestatycznej Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów i świętych występuje w XII wiecznych tympanonach (np. portal królewski katedry w Chartres w Francji) oraz w malarstwie włoskom XIII – XVI w. w typie tzw. Maestà.

Twórcą tego typu przedstawień był Cenniego di Pepe, znanego bardziej jako Cimabue.

Wypada w tym miejscu choćby wspomnieć o Madonnie z Dzieciątkiem i aniołami, znany też jako Maestà, Tronująca Madonna z Dzieciątkiem i aniołami, Madonna z Dzieciątkiem w majestacie, ok. 1280, autorstwa Cimabue, a przechowywanego w paryskim Luwrze.

Obraz ma formę wydłużonego pięcioboku, którego dolna partia jest prostokątna. Zachowała się oryginalna rama, na której znajduje się dwadzieścia sześć małych, okrągłych medalionów, przedstawiających popiersia Chrystusa, czterech aniołów oraz świętych i proroków. Tytułowe przedstawienie – którego układ kompozycyjny przybiera formę prostokąta – nie wypełnia w całości pola obrazu. Górną, trójkątną partię pola zajmuje wyłącznie jednolite, złote tło. W centralnej części obrazu ukazana jest zasiadająca na tronie Maria. Ukazana jest tu jako młoda niewiasta, odziana w obfite szaty: ciemnobłękitny płaszcz, spod którego w dolnej części widać fragment czerwonej sukni. Na kolanach Marii siedzi Dzieciątko Jezus, ubrane w sukienkę o rdzawym kolorze z żółtą podszewką widoczną u dołu. Ponadto ma zarzucony na ramię płaszcz w szarych odcieniach. Odzienia Marii i Chrystusa są mocno pofałdowane, co wzbogaca modelunek światłocieniowy. Oboje ukazani są w ¾, przy czym wzrok Jezusa jest skierowany w stronę widza.

Efekt plastyczności pogłębia lekko diagonalne ułożenie tronu, który podtrzymują dwie grupy trzech aniołów ustawionych jeden przy drugim, tworząc dwie symetryczne, pionowe osie. Powoduje to kontrast. Przestrzeń ulega tu silnemu spłaszczeniu, a repertuar kolorów i modelunek światłocieniowy kostiumów Madonny z Dzieciątkiem został powtórzony. Kontrastem dla tych repetycji jest walorowe potraktownie skrzydeł, jasnych w górnych partiach i stopniowo coraz ciemniejszych ku dołowi. Twarze wszystkich postaci odznaczają się kontrastem pomiędzy silnymi konturami oczów, brwi nosów i ust, a delikatnym, subtelnym modelunkiem cielistych tonacji skóry.

Może dla wielu bardziej znana jest Maesta, z roku 1278–1280, autorstwa Cinabue z Bazyliki św. Franciszka w Asyżu, gdzie obok aniołów ukazany jest sam założyciel zakonu – św. Franciszek.

W podobnej stylistyce powstają dzieła tzw. szkoły sieneńskiej reprezentowanej przez Duccio di Buonisegna działający w latach 1278 - 1319, Simone Martini (1285-1344).