Maryja w scenach ewangelicznych i świętych rozmowach

W XIV i XV w., następuje przełom w ikonografii maryjnej po monumentalnych i hieratycznych przedstawieniach Madonny zarówno w malarstwie jak i w rzeźbie, przyszedł czas, na wizerunki pełne ciepła, czułości, a uroda i szaty Maryi odpowiadały modzie regionu i czasu. Ten nowy rodzaj jest wynikiem panującej pobożności mieszczańskiej, dworskiej i ludowej i kultu maryjnego u schyłku średniowiecza i renesansu.

W licznych kompozycjach obrazujących sceny biblijne jak np. Zwiastowanie, Maryja ukazana jest w typowym, realnym pokoju mieszczańskim, z stylowym wyposażeniem, spotykanym niemal w każdym domu, z widokiem na konkretny miejski pejzaż, a w typie sacra conversatione, (święta rozmowa) zamiast świętych, albo obok nich pojawiają się portretowo oddani mecenasi i fundatorzy obrazów, ołtarzy. Jednym słowem, Maryja z Dzieciątkiem jest bliska człowieka.

Wypada w tym miejscu wspomnieć o dziele Jana van Eycka, Madonna kanonika Jerzego van der Paele, obecnie przechowywanego w Muzeum w Brugii, a przeznaczonym pierwotnie do głównego ołtarza tamtejszej katedry, a wykonany w latach 1434-1436. Na bogatym tronie, umieszczonym o jeden stopień nad posadzką, siedzi Maryja z nagim Dzieciątkiem, co na owe czasy było zjawiskiem postępowym. Maryja jest jeszcze poważna, w pozie uroczystej, ale już wkrada się pewien nowy watek, w ręku trzyma kwiatek, którym zabawia Dzieciątko, wyraźnie na zabawę reagujące, a nie błogosławi. Ten rys rodzajowy jest już zjawiskiem postępującym , który będzie się rozwijał.

Ta rodzajowość przedstawień maryjnych będzie się rozwijała w malarstwie niderlandzkim i włoskim i z tych ośrodków promieniowała na sztukę europejską.

Oprócz tych idyllicznych przedstawień utkanych drobnymi przedmiotami, które odnoszą się do zbawczej ofiary Jezusa, czyli śmierci i zmartwychwstania, a w literaturze fachowej określanej jako symbolami ukrytymi, występują dzieła z Matką Boską Bolesną.

Ten typ ikonograficzny, krystalizował się, równolegle z rozwojem sztuki chrześcijańskiej. Jednym z najstarszych przedstawień Matki Bożej Bolesnej, stojącej pod krzyżem Jezusa jest zachowany fresk z najstarszego zachowanego kościoła rzymskiego na Forum Romanum, u stóp Palatynu -  Santa Maria Antiqua, datowany na 741 -752 r.

Dowartościowanie współmęki Maryi z Chrystusem wprowadziło od początków chrześcijaństwa idea Jej kultu w rzędzie męczenników. W r. 610 papież Bonifacy nakazał zamienić Panteon, stanowiący świątynie wszystkich pogańskich bogów na kościół pw. Matki Bożej i Świętych Męczenników. Tym samym przydzielono Maryi pierwsze miejsce wśród męczenników i rozpoczęto kult Jej boleści.

Nabożeństwo do Matki Bożej Bolesnej zaczęło się wykształcać formalnie w XIII w, gdy we Florencji powstał zakon serwitów, czyli Służebników NMP, który zajął się propagowaniem nabożeństwa do siedmiu Boleści Maryi[25].

Warto choćby wspomnieć o przedstawieniach Matki Bożej Bolesnej w tzw. Grupie Ukrzyżowania, grupie Opłakiwania Jezusa – czyli zdjęcia z krzyża, tzw. Przedstawieniach Pieta, który powstał w nurcie XIV wiecznej mistyki pasyjnej w nadreńskich klasztorach żeńskich i później był rozpowszechniony z XV w. w Hiszpanii i Włoszech. Nie sposób  nie wspomnieć o samodzielnych wizerunkach Matki Bożej Bolesnej z mieczem Boleści, czy tzw. mistycznych przestawieniach Maryi z Mężem Boleści, w typie Misericordia Domini, czy wtopionych z scenami siedmiu boleści Maryi.

Do sztandarowych przykładów np. grupy opłakiwania w malarstwie europejskim, należą obrazy Roberta Campin malarza flamandzkiego, zwanego również Mistrzem z Flemalle, Rogiera van der Weyden, pod wpływem tym artystów powstał obraz przechowywany w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, Opłakiwanie z Chomranic i z Czarnego Potoku datowanych na 1450 r[26].

Wyjątkowym dziełem ukazującym wizerunek Matki Bożej Bolesnej jest kompozycja powstała w kręgu mistycyzmu, to obraz Misericordia Domini z Zbylitowskiej Góry z 1450 r, przechowywany w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie[27].

Bogactwo tego typu maryjnych przedstawień jest również różnorodna i bardzo bogata i zasługuje na oddzielne omówienie.

Wypada również zasygnalizować o przedstawieniach Maryjnych związanych z rozwojem np. bractw religijnych, które obierały Maryję jako swoją patronkę. To takich przedawnień należą wizerunki Matki Bożej Różańcowej, występująca w postaci opiekuńczej związana jest z zakładanymi przez dominikanów bractwami różańcowymi. Zazwyczaj stoi z Dzieciątkiem z utworzonej z różańca z kwiatów mandorli i rozdziela pomiędzy wiernych różaniec. Po raz pierwszy takie przedstawienie spotykamy w tryptyku w kościele św. Andrzeja w Kolonii, Albrechta Dürera, Święto Różańcowe, z 1510 r. Jako Matka Boża w płaszczu opiekuńczym określana Mater Misericordiae rozpościera swój płaszcz nad wiernymi np. Piero della Francesco Poliptyk Madonna della Misericordia, 1440, Andrea Mantegna, Madonna della Vittoria, 1495, czy w polskiej ikonografii Matka Boża tzw. Trybunalskiej od lubelskich dominikanów. W podobnej konwencji powstawały obrazy związane z bractwem szkaplerza, wybawienia dusz z czyśćca i innych.

Omówiony schemat rozwoju ikonografii maryjnej świadomie pomija szereg wariantów ikonografii tworzonych o wąskim kręgu bardziej wyrobionych odbiorców i tematów. Do takich przedstawień należą ilustracje do kazań, i traktatów teologicznych, zwłaszcza powstających w kręgu zakonnym, kompozycje emblematyczne, alegoryczne ujęcie Maryi jako Estery itp., mających swe źródło w tekstach apokryficznych, ewangelicznych, z ideologią kontrreformacji i aktualnymi wydarzeniami historycznymi, różnego rodzaju konwencje Maryi jako Królowej Polski.

Ten nurt ikonografii choć bardzo bogaty rozwijał się zazwyczaj lokalnie i dla ogółu jest mało czytelny, choć bardzo interesujący.

Warto jednak zaznaczyć, iż powszechny kult maryjny, niezmącona wiara ludu, która trwa w Kościele od zawsze domagała się powszechnie zrozumiałego plastycznego znaku prowadzącego do modlitwy. Na to zapotrzebowanie w pełni odpowiadały wymienione wizerunki maryjne.