"Dał im do jedzenia chleb z nieba" (J 6,31)
Manna i jej prefiguracja w świetle Księgi Nehemiasza, Psalmów i Mądrości.
Prefiguratywny charakter manny
Odniesienie manny do Eucharystii w omawianych tekstach ujawnia się już w samym określeniu „chleb z nieba” (zob. Ne 9,15a; Ps 105,40; Mdr 16,20b; por. Ps 78,24; Mdr 19,21b), które nawiązuje do „Mowy eucharystycznej” Jezusa, w której prawdziwy „chleb z nieba” to Jego Ciało (zob. J 6,31-41).
Wzmiankowany z kolei w Ps 78,25 „chleb mocarzy” utożsamiony z „chlebem aniołów” (zob. Mdr 16,20) już w starożytności chrześcijańskiej został odniesiony do Jezusa Chrystusa jako pokarmu z nieba: „Napisano w Psalmie: «Dałeś im Chleb z nieba, Chleb aniołów spożywał człowiek» (77,24n). Któż jest tym Chlebem z nieba, jeśli nie Chrystus? Aby człowiek mógł spożywać Chleb aniołów, Pan aniołów stał się człowiekiem. Gdyby to się nie stało, nie mielibyśmy Jego ciała, nie spożywalibyśmy Chleba z ołtarza. Śpieszmy się do dziedzictwa, bo otrzymaliśmy już stamtąd wspaniały zadatek. Bracia moi, pragnijmy życia Chrystusowego, bo jako zadatek otrzymaliśmy śmierć Chrystusa. On, który wycierpiał nasze nieszczęścia, miałby nam nie dać swojego szczęścia?”[68] (Augustinus, Sermo 130,2; por. Enarrationes in Psalmos 33,6). W świetle przytoczonego tekstu „chleb aniołów” wyraźnie jawi się jako prefiguracja pokarmu eucharystycznego. Echo tej interpretacji wybrzmiewa także w późniejszej tradycji, to jest w hymn Sacris solemniis, który napisał św. Tomasz z Akwinu na Uroczystość Bożego Ciała. W hymnie tym (śpiewanym do dziś w wersji oryginalnej lub różnych opracowaniach) pojawia się wyrażenie „Panis angelicus” – „Chleb anielski”, cała zaś pierwsza strofa tego hymnu wprost mówi o Eucharystii jako „chlebie anielskim”, „chlebie niebiańskim”, który stanowi wypełnienie się zapowiedzi („figur”) starotestamentalnych[69]:
„Chleb anielski
staje się chlebem ludzi,
chleb niebiański
kładzie kres figurom,
co za przedziwna rzecz: spożywa Pana
biedak, sługa i nędznik”[70].
Manna jako „chleb/zboże z nieba”, „chleb mocarzy” stanowi prefiguracje Eucharystii jako nadprzyrodzonego pokarmu, który jest darem od Boga. Pokarm ten – jak niegdyś manna – daje wierzącym moc w drodze do niebieskiej ojczyzny. Podobnie jak manna Eucharystia również jest szczególnym darem Boga dla człowieka – wyrazem ojcowskiej miłości i troski o ludzi jako dzieci Boże. Jak zaznaczył autor Księgi Nehemiasza, wraz z manną Izraelici otrzymali „ducha dobrego”, aby ich umacniał na drodze wiernego kroczenia drogami Prawa (zob. Ne 9,20). Eucharystia jako pokarm konsekrowany „mocą Ducha Świętego”[71] również umacnia na drodze wierności Bogu.
Ważnym wymiarem prefiguracyjnym manny jest jej charakter znaku obecności Boga pośród swego ludu. Eucharystia, w której obecny jest prawdziwie, rzeczywiście i substancjalnie Jezus Chrystus – prawdziwy Bóg i prawdziwy Człowiek, jest doskonałym wypełnieniem typicznego znaku manny: jest bowiem nie tyle znakiem obecności Boga pośród swego ludu, ale samą obecnością Bożą.
Manna stanowiła pokarm, który był wyrazem wielkiej hojności i dobroci Boga; była darem, który Bóg udzielał swemu ludowi obficie i w całkiem darmowy sposób. Przy jej zdobywaniu Izraelici nie musieli się nic trudzić (zob. Mdr 16,20). Również i Eucharystia jest darmowym, niczym przez człowieka niezasłużonym darem od Boga.
Mędrzec w swych rozważaniach na temat manny podał, że ów nadprzyrodzony pokarm z nieba był „zdolny dać wszelką rozkosz i wszelki smak zaspokoić”, „powolny pragnieniom jedzącego, zamieniał się w to, czego kto zapragnął” (Mdr 16,20c.21bc). Do tego motywu nawiązuje wezwanie w modlitwie stosowane przy adoracji Najświętszego Sakramentu: „Panem de caelo praestitisti eis! Omne delectamentum in se habentem!” [72] („Dałeś im chleb z nieba! Wszelką rozkosz mający w sobie!”). Wezwanie to odnosi się do Chleba Eucharystycznego, który stanowi pokarm zaspokajający wszelkie duchowe pragnienia i dający duchową rozkosz, która stanowi już na ziemi przedsmak pełni szczęścia w Królestwie Niebieskim.
W świetle Mdr 16,27-28, gdzie mowa jest o dziękczynieniu (eucharistía) Bogu w kontekście zbierania manny przez wschodem słońca, manna zapowiadała najdoskonalszą formę dziękczynienia, w jakiej może uczestniczyć człowiek wobec Boga, czyli Najświętszą Eucharystię. Zawarte słowa w Mdr 16,28: „(...) by wiedziano, że w dziękowaniu Tobie trzeba wyprzedzać słońce i wobec Ciebie stawać o świtaniu”, przypominają, że w okazywaniu dziękczynienia Bogu nie powinna człowieka wyprzedać nierozumna przyroda.
Pewien wymiar prefiguratywny można dostrzec w paradoksie dotyczącym manny, który dostrzegł mędrzec w Mdr 16,22 i 19,21: manna topiła się pod wpływem promieni słonecznych, natomiast nie ulegała destrukcji wypiekana na ogniu, ale formowały się z niej podpłomyki. Ogień może tutaj symbolizować Ducha Świętego (por. Dz 2,3-4)[73], którego mocą zwykły chleb staje się Ciałem Jezusa Chrystusa: chociaż Duch Święty przenika zwykły chleb w czasie Najświętszej Ofiary, to jednak nie powoduje jego unicestwienia, ale przemiany w Ciało Chrystusa.
Prefiguratywny charakter manny ujawnia jej określenie jako „pokarmu niebieskiego” – ambrosía trophḗ. W mitologii greckiej ambrozja była pokarmem bogów, który zapewniał im nieśmiertelność. W tym kontekście manna jako „pokarm niebieski”, jako „pokarm boski”, jako „pokarm nieśmiertelności” stanowi zapowiedź najdoskonalszego pokarmu, czyli Eucharystii, która, po pierwsze, jest Boskim pokarmem, ponieważ jest Ciałem Chytrusa; po drugie, jest pokarmem nieśmiertelności, gdyż daje życie wieczne, o czym mówi Jezus słowami: „Kto spożywa moje Ciało i pije moją Krew, ma życie wieczne, a Ja go wskrzeszę w dniu ostatecznym” (zob. J 6,54).
Manna przedstawiona w Księdze Nehemiasza, Psalmów i Mądrości jawie się jako nadprzyrodzony pokarm z nieba. Była ona szczególnym darem Boga dla narodu wybranego. Ten dar miał szczególne właściwości: mógł zaspokoić wszelkie pragnienia i dać wszelką rozkosz jedzącemu. Aby zdobyć ten pokarm Izrael nie musiał się nic trudzić, gdyż jako „gotowy pokarm” na kształt deszczu pochodził prosto z nieba. Wraz z darem manny Izraelici otrzymali „ducha dobrego”, który miał ich oświecać i uzdalniać do wiernego kroczenia drogami nakazów i poleceń Boga. Manna była znakiem Bożej dobroci, troski i ojcowskiej miłości wobec narodu wybranego, będącego dziećmi Boga. Była też znakiem obecności Boga pośród swego ludu. Manna jako „chleb mocarzy – „chleb aniołów” dawała szczególną moc Izraelitom, aby nie ustali w drodze do Ziemi Obiecanej, którą Bóg poprzysiągł dać im w posiadanie. Stanowiła także inspirację do dziękczynienia wobec Boga. Określona mianem ambrosía trophḗ jawiła się jako „pokarm niebieski”, „pokarm boski”, „pokarm nieśmiertelności”. Tak postrzegana w dawnym Izraelu manna stanowi wyraźną prefigurację Eucharystii – „chleba anielskiego”, „chleba niebiańskiego”, który położył kres figurom Starego Testamentu.
[1] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej. Rozwój tradycji o mannie w Starym i Nowym Testamencie (Rozprawy i Studia 618), Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2006, s. 95-96; M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej. Zapowiedzi – ustanowieni – ku teologii, wstęp R. Bartnicki, Wrocław: Wydawnictwo „Chronicon, 2022, s. 276.
[2] Zob. M.S. Wróbel, Księga Ezdrasza. Księga Nehemiasza. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz (Nowy Komentarz Biblijny XI), Częstochowa: Edycja Świętego Pawła, 2010, s. 197.
[3] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 99.
[4] Termin „niebo” można potraktować jako metonimiczne określenie Boga, który jest Bogiem, Panem nieba, i który w nim zamieszkuje. Por. G.M. Baran, Obraz Boga w Pierwszej Księdze Machabejskiej, „The Biblical Annals” 4/2 (2014), s. 360.
[5] Zob. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 277.
[6] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 100.
[7] Por. J.M. Myers, Ezra. Nehemiah. Introduction, Translation and Notes (The Anchor Yale Bible), New Haven, London: Yale University Press, 2008, s. 168.
[8] Wyrażenia: „droga”, „ścieżka życia”, służył autorom biblijnym do wyrażenia sposobu postępowania człowieka, zwłaszcza w odniesieniu do Boga, do Prawa. Zob. L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman III, Słownik symboliki biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym (Prymasowska Seria Biblijna), przekł. Z. Kościuk, Warszawa 1998, s. 91.
[9] Zob. S. Łach, Księga Psalmów. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy (Pismo Święte Starego Testamentu VII/2), przyg. do druku J. Łach, Poznań: Wydawnictwo „Pallottinum”, 1990, s. 572; por. L.C. Allen, Psalms 101 – 150. Revised (Word Biblical Commentary 21), Dallas: Word Books, Publisher, 2002, s. 356.
[10] Zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski. Tom I-II (Prymasowska Seria Biblijna), red. wyd. pol. P. Dec, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, 2008, s. 353
[11] Zob. M. Filipiak, Biblia o człowieku. Zarys antropologii biblijnej Starego Testamentu (Rozprawy Wydziału Teologiczno-Kanonicznego 50), Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1979, s. 45-46.
[12] Por. G.M. Baran, „Ojcowie nasi jedli mannę na pustyni, jak napisano: Dał im do jedzenia chleb z nieba...” (J 6,31). Manna zapowiedzią Eucharystii. Część I: Manna i jej prefiguracja w świetle Pięcioksięgu, punkt 5.
[13] Zob. S. Łach, Księga Psalmów, s. 353.
[14] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 103; M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 278.
[15] Zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski, t. 1, s. 541.
[16] W Ps 78,23-24 Bóg ukazany jest niejako na wzór Baala – bóstwa burzy i urodzajnego deszczu. Por. M.E. Tate, Psalms 51-100 (Word Biblical Commentary 20), Dallas: Word Books, Publisher, 2002, s. 291.
[17] Por. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 278.
[18] Podkreślenie niebieskiego pochodzenia manny występuje także w Ps 105,40, gdzie pojawia się jej określenie „chleb z nieba” (leḥem šāmayim). Zob. szerzej J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 106-109.
[19] Zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski, t. 1, s. 7.
[20] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 104; por. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 278-279; S. Łach, Księga Psalmów, s. 355.
[21] Zob. np. M. Dahood, Psalms II 51 – 100. Introduction, Translation, and Notes (The Anchor Yale Bible), London: Yale University Press, 2008, s. 241; S. Łach, Księga Psalmów, s. 355.
[22] Termin gibbōr oznacza dosłownie: „dzielny, odważny, bohater”. Zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski, t. 1, s. 163.
[23] Zob. S. Łach, Księga Psalmów, s. 355; por. G.M. Baran, „Eucharystia – Prorocy i Pisma”, w; Sakramenty Kościoła. Sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego (Źródło Wody Żywej 6a), red. P. Łabuda, Tarnów: Wydawnictwo „Biblos”, 2019, s. 185.
[24] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 104.
[25] Zob. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 279.
[26] J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 105; M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 280.
[27] B. Poniży (Księga Mądrości. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz [Nowy Komentarz Biblijny. Stary Testament XX], Częstochowa: Edycja Świętego Pawła, 2012, s. 443) stwierdza, że autor biblijny stosując określenie angéllōn trophḗ miał przed oczami Ps 78,25.
[28] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 115
[29] K. Romaniuk, Księga Mądrości, 226.
[30] Por. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 115.
[31] B. Poniży, Księga Mądrości, s. 443.
[32] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 116; M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 283.
[33] Zob. H.G. Liddell, R. Scott, H.S. Jones, A Greek-English Lexicon, Oxford: The Clarendon Press, 1958, s. 53
[34] Zob. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 284.
[35] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski. Tom 1-2, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2000-2001, t. 1, s. 472.
[36] Zob. T. Muraoka, A Greek-English Lexicon of the Sepuagint, Louvain, Paris, Walpole: Peeters, 2009, s. 346.
[37] Zob. H.G. Liddell, R. Scott, H.S. Jones, A Greek-English Lexicon, s. 844.
[38] Por. T. Muraoka, A Greek-English Lexicon of the Sepuagint, s. 346.
[39] Zob. H.G. Liddell, R. Scott, H.S. Jones, A Greek-English Lexicon, s. 53.
[40] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 1, s. 110.
[41] Zob. B. Poniży, Księga Mądrości, s. 444;
[42] Termin ten posiada między innymi takie znaczenia: „podtrzymywanie, opadanie, czyhanie w zasadzce, zasadzanie się; opad, męty; trwanie; powstanie, początek; podstawa, fundament, baza; materia, substancja, natura, konsystencja; byt, rzeczywistość, istota; majątek, mienie, bogactwo”. Zob. O. Jurewicz, t. 2, s.
[43] Zob. B. Poniży, Księga Mądrości, s. 444; por. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 284.
[44] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 117; M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 284-285; B. Poniży, Księga Mądrości, s. 444-445. K. Romaniuk (Księga Mądrości, s. 226) stwierdza, że rzeczownik hypóstasis na pewno nie został użyty w sensie filozoficzny; nie oznacza zatem, ze ów chleb, czyli manna, była częścią substancji Boga.
[45] Zob. Romaniuk, Księga Mądrości, s. 226; J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 118.
[46] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 1, s. 167.
[47] Zob. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 285.
[48] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 118
[49] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 2, s. 441.
[50] Zob. tamże, t. 1, s. 349.
[51] Zob. J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 118-119.
[52] K. Romaniuk, Księga Mądrości, s. 226.
[53] Zob. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 285; J. Lemański, Od manny na pustyni do manny ukrytej, s. 119.
[54] Zob. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 286
[55] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 1, s. 413.
[56] Zob. B. Poniży, Księga Mądrości, s. 448.
[57] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 1, s. 246.
[58] Zob. tamże, t. 2, s. 145; por. H.G. Liddell, R. Scott, H.S. Jones, A Greek-English Lexicon, s. 1301.
[59] Zob. B. Poniży, Księga Mądrości, s. 446.
[60] Zob. tamże, s. 446-447.
[61] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 1, s. 34.
[62] Zob. B. Poniży, Księga Mądrości, s. 500; por. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 287.
[63] Zob. J. Schmidt, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, tłum. B. Sęk, Katowice: , 1996, s. 31; por. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 287.
[64] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 2, s. 74.
[65] Zob. tamże, t. 1, s. 12.
[66] Zob. B. Poniży, Księga Mądrości, s. 500-501.
[67] Zob. M. Rosik, Eucharystia w tradycji biblijnej, s. 287.
[68] Tłum. za J. Salij, Rozmowy ze świętym Augustynem, Poznań: „W drodze”, 1997, s. 145.
[69] Zob. G.M. Baran, Eucharystia – Prorocy i Pisma, s. 185-186.
[70] Tekst zob. H. Łysy, „Kantor Chrystusa eucharystycznego – św. Tomasz z Akwinu w przepowiadaniu do dzieci z okazji uroczystości Pierwszej Komunii Świętej, „Liturgia Sacra” 28/2 (2021), s. 62.
[71] Por. Mszał Rzymski dla Diecezji Polskich, Poznań: Wydawnictwo „Pallottinum”, 1986, s. 308*. 316*. 322*.
[72] Rituale Romanum Pauli V Pontificis Maximi (...) accomodatum Ecclesiis Poloniae adaptatum et ab eodem Ssm̄o D.N. Pio Papa XI approbatum, Katoviciis: Typis officinae typographicae Catholicae, 1927, s. 512.
[73] Zob. E. Zenger, „Ogień”, w: Praktyczny słownik biblijny, red. A. Grabner-Haider, przekł. i oprac. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, Wydawnictwo „Pallottinum”, 1994, kol. 884.
