Próby uzgodnienia dwóch tradycji

Wielu komentatorów podejmowało próby ustalenia chronologii ostatnich dni Jezusa, w tym także wyznaczenia daty Ostatniej Wieczerzy. Jedne z nich uznają większą historyczność synoptyków. W ich opinii Ostatnia Wieczerza była ucztą paschalną. Inni wskazują na przekaz św. Jana, który nie koncentruje się na paschalnym charakterze Ostatniej Wieczerzy, ale bardziej podkreśla, iż Jezus umierał na krzyżu, gdy w świątyni ofiarowywano baranki paschalne. Niektórzy także próbują pogodzić obie tradycje, starając się wyjaśnić rozbieżności bądź uznając, że są one tylko pozorne[10].

Początkowo trudności uzgodnienia chronologii Janowej i synoptyków próbowano rozwiązywać hipotezą dwóch posiłków. Komentatorzy wskazywali, iż uczta opisywana przez Jana była inną, niż Ostatnia Wieczerza w przekazie synoptycznym. Ostatnia Wieczerza była ucztą paschalną, natomiast Autor Czwartej Ewangelii opisuje inny, uroczysty posiłek Jezusa z uczniami, który miał miejsce wcześniej. Niewątpliwie jednak ewangelie odnoszą się do tej samej uczty.

Do starszych teorii można zaliczyć hipotezę odmiennego liczenia godzin dnia. Obydwoma sposobami posługiwano się w Palestynie I w. Pierwszy preferowany przez faryzeuszy, Galilejczyków czy Żydów palestyńskich uznawał, iż nowy dzień rozpoczynał się wraz ze wschodem słońca. Inni – saduceusze, mieszkańcy Judei, czy Żydzi żyjący w diasporze, mieli wskazywać, iż nowy dzień rozpoczynał się wraz z zachodem słońca. A zatem Ostatnia Wieczerza Jezusa w czwartkowy wieczór już po zachodzie, to według jednego sposobu liczenia czasu był wciąż czwartek (tradycja synoptyczna), według drugiego już piątek (tradycja św. Jana). A zatem Jezus spożył wieczerzę paschalną w czwartek wieczorem – 14 Nisan, podczas gdy oficjalny judaizm przygotowywał się w piątek po południu, który spożywano wieczorem[11].

Komentatorzy, którzy zaproponowali hipotezę harmonistyczną wskazywali, iż Ostatnia Wieczerza była ucztą paschalną, a Jan – by ukazać Jezusa jako Baranka Bożego (J 1,29) – dokonał zmian w chronologii dla celów teologicznych. Inni wskazywali, iż to synoptycy – również dla celów teologicznych – nadali ostatniemu posiłkowi Jezusa charakter uczty paschalnej, choć w rzeczywistości takową nie była. Uznając którąś z tych opinii należałoby jednak przyjąć, że Jan albo synoptycy dokonali znaczących interpretacji teologicznych, że odbiegli od realiów historycznych, co nie wydaje się zasadne. W ten sposób bowiem podważyliby wiarogodność swoich przekazów.

Zwolennicy hipotezy antycypacji przyjmują, iż Jezus, świadomy zbliżającej się śmierci, uprzedził (antycypował) ucztę paschalną i spożył ją wcześniej z apostołami. Była to Jego decyzja, gdyż był świadomy zbliżającej się śmierci. Niektórzy wskazywali, iż takie postępowanie Jezusa mogło być zgodne z Żydowskim Prawem. Wskazują oni, iż gdy 15 Nisan przypadał w szabat, zabijanie baranków odbywało się już 13 Nisan, natomiast spożywano je 14. lub 15. dnia miesiąca. W ten sposób nie naruszano odpoczynku szabatowego przez wykonywanie koniecznych przygotowań do uczty. A zatem  Jezus spożył Ostatnią Wieczerzę wieczór wcześniej niż wszyscy. Pozostali spożywali wieczerzę paschalną w piątkowy wieczór. A zatem zarówno Jan, jak i synoptycy mają rację, a posiłek Jezusa z apostołami posiadał liczne cechy uczty paschalnej.

Współczesne badania, według których rok 30 i 33 – prawdopodobne daty śmierci Jezusa – wskazują, iż w piątek przypadał 14 Nisan (jak chce Jan), a nie 15 Nisan (jak notują synoptycy). Niektórzy wskazują, iż Izraelici, chcąc uniknąć zamieszania i tłoku w świątyni dnia 14 Nisan, zabijali baranki już 13 Nisan. Kapłani i faryzeusze, na takie proceder wyrażali milczącą zgodę. Hipoteza antycypacji jest dziś przyjmowana przez znaczną liczbę komentatorów.

Istnieje także hipoteza przeniesienia daty święta. W jej myśl Jezus miał spożyć Ostatnią Wieczerzę jako ucztę paschalną 14 Nisan, zgodnie z prawem, jednak starszyzna żydowska miała przenieść w owym roku cały obrzęd na piątek 15 Nisan. Trudno jednak uznać tę hipotezę z powodu braku wiadomości o praktykach przenosin święta przez Sanhedryn.

Za ważną należy uznać uznawaną przez długi czas hipotezę dwóch kalendarzy. Opierała się ona na fakcie funkcjonowania w Palestynie czasów Jezusa dwóch kalendarzy. W oficjalnym kulcie świątynnym przyjmowano kalendarz księżycowy. Za kalendarzem księżycowym opowiadali się także faryzeusze, a oni mieli największy wpływ na pobożność ludową – i św. Jan podaje chronologię ostatnich dni Jezusa według oficjalnego kalendarza świątynnego. Saduceusze zaś – idąc za myślą esseńczyków – uważali za właściwy kalendarz słoneczny – i synoptycy posługiwaliby się przy opisie wydarzeń paschalnych tym kalendarzem. Potwierdzeniem tego miał wspierać fakt, iż wieczernik miał znajdować się w dzielnicy esseńskiej Jerozolimie, przy bramie esseńczyków. Komentatorzy podają wiele ważnych argumentów. Wskazują, iż Jezus podczas konsekracji wina mówił, że jest ona wylana „za wielu” (Mk 14,24; Mt 26,28). Wspólnoty zaś esseńskie określały siebie same jako „wielu” (hebr. ha-rabbim; np. 1QS 7,8). Codzienne posiłki esseńczycy spożywali tylko w gronie „wielu”, czyli we własnej wspólnocie. W tym kontekście użycie przez Jezusa słowa „wielu” wskazywałoby, że Jego Krew jest przelana za tych, którzy uczestniczyli w ostatniej wieczerzy, i tych, którzy później będą sprawować Eucharystię, czyli za członków wspólnoty Kościoła. Hipotezę esseńską wydaje się także potwierdzać fakt, że faryzeusze i saduceusze byli zasadniczo przeciwni Jezusowi, stąd też Mistrz wybrał miejsce na celebrację Ostatniej Wieczerzy w miejscu im obcym. W Ewangeliach nie ma mowy o wrogości pomiędzy esseńczykami a Jezusem.

W kalendarzu jednak esseńskim Święto Paschy wypadało zawsze w środę (zob. 4 Q320), a ponieważ dzień liczono od zachodu do zachodu słońca, oznacza to, że środa rozpoczynała się już we wtorek wraz z nastaniem wieczoru. Wieczerza paschalna według kalendarza słonecznego przypadała zawsze trzeciego dnia po szabacie, a więc we wtorek. Wtedy to Jezus miałby spożyć Ostatnią Wieczerzę ze swymi uczniami, podczas gdy śmierć na krzyżu poniósł w piątek, a więc w dniu, kiedy Żydzi według kalendarza księżycowego zabijali baranki paschalne.

Potwierdzeniem tego miało być powstałe na przełomie III i IV wieku dzieło – Didascalia Apostolorum, które Ostatnią Wieczerzę Jezusa umieszcza właśnie we wtorek. A zatem we wtorek miała miejsce Ostatnia Wieczerza (Mk 14,17; Mt 26,17; Łk 22,7), po czym nastąpiło pojmanie Jezusa, i zaprowadzenie do Annasza (J 18,13; Łk 22,54), zaparcie się Piotra (J 18,15-27) i odprowadzenie Jezusa do Kajfasza (J 18,24; Mt 26,57; Mk 14,53). W środę Jezus miał być osądzony przez Sanhedrynem (Mk 14,55-64), i spędził noc w więzieniu. W czwartek miało się odbyć drugie przesłuchanie przed Sanhedrynem (Mk 15,l; Mt 27,1), następnie przed Piłatem (Mk 15,l; Mt 27,2; Łk 23,1; J 18,28). Kolejną noc Jezus miał spędzić w więzieniu u Piłata, po czym w piątek, po przesłuchaniu u Piłata (Łk 23,13) i skazaniu na śmierć, Jezus został ukrzyżowany. Hipoteza ta jednak, po początkowym entuzjazmie, obecnie nie znajduje uznania.

Do różnych kalendarzy, którymi mieli posługiwać się synoptycy i Autor Czwartej Ewangelii odwołuje się także hipoteza kalendarza egipskiego. Synoptycy i Jan mieli posługiwać się odmiennymi kalendarzami. Jan miał posługiwać się oficjalnym żydowskim kalendarzem, czyli uznawanym przez personel świątynny kalendarzem księżycowym, w którym dni liczono od zachodu do zachodu słońca. Baranki zabijano 14 Nisan, natomiast wieczerzę paschalną spożywano po zachodzie słońca, czyli 15 Nisan. Synoptycy zaś mieli używać innego kalendarza księżycowego, w którym dobę liczono od wschodu do wschodu słońca. W tym kalendarzu zarówno zabicie baranków paschalnych, jak i wieczerza paschalna wypadała 14 Nisan. Tak więc 14 Nisan według kalendarza przyjmowanego przez synoptyków wypadał nieco wcześniej niż według oficjalnego kalendarza świątynnego.

Różnica ta wynikała z posługiwania się dwoma różnymi kalendarzami – przed i po niewoli babilońskiej. Kalendarz babiloński był kalendarzem księżycowym, w którym dobę liczono od zachodu do zachodu słońca. To właśnie ten kalendarz, przejęty od Babilończyków, stał się kalendarzem oficjalnego judaizmu czasów Jezusa. Zanim jednak Izraelici znaleźli się w niewoli, korzystali z innego kalendarza. Miał on bazować na kalendarzu księżycowym, którym posługiwano się w Egipcie. W starożytnym kalendarzu Izraela, bazującym na kalendarzu egipskim, doba liczona była od wschodu do wschodu słońca. W I stuleciu po Chr. miał być wykorzystywany przez niektóre ugrupowania. Jezus miał celebrować Paschę właśnie według niego. Pascha według tego kalendarza wypadała zawsze o kilka dni wcześniej niż według oficjalnego kalendarza świątynnego. W myśl tej hipotezy ukrzyżowanie Jezusa miało nastąpić w piątek 3 kwietnia 33 r. po Chr., natomiast Ostatnia Wieczerza spożywana była w środę 1 kwietnia. Przez wybór kalendarza egipskiego Jezus miał ukazać, że identyfikuje się z misją Mojżesza, czyli – jest nowym Mojżeszem. Hipoteza ta dobrze tłumaczy różnice między przekazem ewangelistów.

Szczególnie ciekawą propozycją jest hipoteza Paschy Jezusa odmiennej od Paschy Żydów. W myśl wielu komentatorów Ostatnia Wieczerza była rzeczywiście ucztą paschalną. Jednak była to uczta paschalna Jezusa, a nie typowa uczta paschalna wszystkich Żydów. Podczas tej uczty Jezus dokonał przesunięcia akcentów, co sprawiło, że nie była to już Pascha Żydów, ale Pascha Jezusa, Do wcześniej omówionego rytuału uczty paschalnej Jezus wprowadził bowiem kilka nowości. Owe nowości sprawiły, że Jezus ustanowił nowy obrzęd. Jezus spożywał wieczerzę paschalną nie w gronie własnej rodziny, ale utworzył nową wspólnotę uczestniczącą w sederze. Stanowili ją apostołowie. Na wieczerzy brak było mięsa baranka paschalnego. Trzeba zauważyć bowiem, że ewangeliści nie wspominają o spożywaniu mięsa baranka. To Jezus był „Barankiem Bożym”, którego ciało miało zostać złożone w ofierze. Podczas Wieczerzy Jezus bez wątpienia podał uczniom swój kielich. W ten sposób zaznaczył, że Eucharystia, którą właśnie ustanowił, ma być ucztą jedności dla rodzącego się Kościoła. Jezus nadal zupełnie nowe znaczenie spożywaniu niekwaszonego chleba i piciu wina. Zmienił tym samym główne orędzie hagady, przenosząc je z akcentowania wyjścia z Egiptu na moment wyzwolenia z niewoli grzechu i śmierci. Pominął także ostatni kielich wina. Gdy nadszedł czas na czwarty kielich, Jezus powiedział: „Odtąd nie będę już pił [napoju] z tego owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić go będę z wami, nowy, w królestwie Ojca mojego” (Mt 26,29; por. Mk 14,25; Łk 22,18). Nie ulega jednak wątpliwości, że ostatni posiłek Jezusa z apostołami przed Jego śmiercią miał miejsce tuż przed świętem Paschy i przebiegał w atmosferze tego święta. A ponieważ niektórzy Żydzi wierzyli, że Mesjasz objawi się w dniu Święta Paschy, więc możliwe, że ewangeliści świadomie do niej nawiązali, by podkreślić mesjański i eschatologiczny charakter uczty.