[1] Zob. H. Langkammer, Ogólne wprowadzenie do współczesnej introdukcji do Starego Testamentu, w: Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990, s. 39n.

[2] Zob. J. Milik, Dziesięć lat odkryć na Pustyni Judzkiej, s. 22n.

[3] Zob. K. Romaniuk, Wprowadzenie do krytyki tekstu Starego i Nowego Testamentu, Poznań-Warszawa-Lublin 1975, s. 30-32.

[4] Zob. A. Tronia, Biblia w Qumran. Wprowadzenie w lekturę biblijnych rękopisów znad Morza Martwego, Kraków 2001; P. Łabuda, Qumran. Osada, wspólnota i pisma znad Morza Martwego,  Wrocław 2009.

[5] Niektórzy komentatorzy uznają, iż określenie „Zwoje znad Morza Martwego” oznacza również manuskrypty znalezione na terenach pobliskich względem Qumran: w Wadi Murabba’at, Masadzie, Hyrkanium, Nachal Ce’elim i Nachal Chewer. Zob. R.E. Brown, Apokryfy i rękopisy znad Morza Martwego, w: R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy Katolicki Komentarz Biblijny, Warszawa 2004, s. 1620-1659.

[6] Geniza, to miejsce gdzie Żydzi m.in. składowali zniszczone, zużyte święte księgi. Wynikało to z wielkiego szacunku dla Pisma Świętego. Zob. szerzej N. Mendecki, Znaczenie odkrycia Genizy Kairskiej, s. 270-275.

[7] Zob. A. Tronina. Najstarsze tłumaczenia Pięcioksięgu, „Collectanea Theologica” 69(1999), n. 1, s. 48-53,

[8] Również obecnie; zob. K. Romaniuk, Wprowadzenie do krytyki tekstu, s. 32.

[9] Zob. G. Ricciotti, Dzieje Izraela, Warszawa 1965, s. 568n.

[10] Zob. R.E. Brown, D.W. Johnson, K.G. O’Conell, Tekst i przekłady Pisma Świętego, w: Katolicki Komentarz Biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Warszawa 2004, s. 1670.

[11] Co ciekawe, opowiadał się za włączeniem Księgi Estery i Pieśni nad Pieśniami do ksiąg biblijnych.

[12] Zob. N. Mendecki, Działalność Jana Ben Zakaja i Gamaliela II w Jabne, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 37(1984), s. 65-68.

[13] Talmud pochodzi od hebr. czasownika „lamad” – uczyć się. Jest on głównym źródłem nauki ustnej w judaizmie. Jest uważany za następstwo i kontynuację Biblii. Talmud przedstawia przebieg i wynik studiów oraz dyskusji nad Biblią, które prowadzili żydowscy uczeni w Palestynie, a następnie w Babilonii. Wyjaśniano prawdy i zasady Biblii, przystosowując je do zmieniających się warunków życia. Początkowo Talmud przekazywany był ustnie, potem nastąpiło spisanie. Nazwy „Talmud” używa się dla określenia zbioru powstałego z połączenia w całość Miszny i Gemary. Talmud zachował się w dwóch kolekcjach spisanych w Palestynie i Babilonii, stąd też jest Talmud Palestyński (w wydaniu drukowany w 1523-24 nadano mu tytuł Talmud Jerozolimski) i Talmud Babiloński. Natomiast Miszna to zbiór ustnego Prawa, zredagowany w j. hebrajskim przez rabbiego Judę ha-Nasi (od hebr. „szana” – „powtarzać, nauczać”; stąd „Miszna” – „powtarzanie, nauka”). Miszna składa się z sześciu działów, zwanych „porządkami” (hebr. „sedarim” – „porządek”). Gemara zaś to komentarz do Miszny; zob. R. Rubinkiewicz, Historia egzegezy, w: Wstęp ogólny do Pisma Świętego, s. 277-278.

[14] Zob. szerzej: L. Stachowiak, Nowe wydanie krytyczne Biblii Hebrajskiej, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 23(1970), s. 232-234; R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu „szczyrego słowa Bożego”. Recepcja zachodnioeuropejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej dobry renesansu, Wrocław 2011, s. 83-84.

[15] Dei Verbum 19.

[16] Szczegółową bibliografię i opracowanie zob. K. Romaniuk, Wprowadzenie do krytyki tekstu, s. 69nn.; L. Jańczuk, Wstęp do Nowego Testamentu, mps.

[17] Zob. A. Tronina, Tekst Pisma Świętego, s. 159.

[18] Zob. A. Tronina, Tekst Pisma Świętego, s. 161.

[19] Zob. K. Romaniuk, Wprowadzenie do krytyki tekstu, s. 81-84.