Warta zauważenia jest kwestia zwoływania soborów.

Według Kodeksu Prawa Kanonicznego sobór powszechny jest zwoływany przez papieża[12], ale taka praktyka stosowana była dopiero od średniowiecza. Dzisiejsze kryteria kościelno-prawne, takie jak zwołanie, przewodzenie i potwierdzenie przez papieża zawodzą, gdy analizujemy pierwsze z nich. Sobory Kościoła niepodzielonego, przynajmniej częściowo, zostały zwołane, kierowane i zatwierdzone przez cesarzy. Inicjatywa cesarska, mimo iż była zasadniczą ingerencją władzy świeckiej w sprawy Kościoła, nie budziła zastrzeżeń – to cesarz otwierał sobór, często był na nim obecny, a nawet ingerował w kwestie teologiczne – był to normalny przejaw troski cesarzy o dobro państwa i Kościoła, wręcz obowiązek wynikający z ich pozycji w Kościele. Ważną kwestią były też finanse – tylko cesarz był w stanie zapewnić środki materialne konieczne dla zgromadzenia biskupów na jednym miejscu[13]. Rzadko była obecna większość episkopatu znajdującego się w jedności z Rzymem. Z punktu widzenia faktograficznego na żadnym soborze przed Soborem Watykańskim I nigdy realnie nie była obecna większość ojców soborowych, którym przysługiwało to prawo. Udział w soborze, ze względu na słabo rozwinięte środki komunikacji, oznaczał wielomiesięczną, a nawet wieloletnią nieobecność w swojej stolicy biskupiej. Dotyczyło to zwłaszcza biskupów zachodnich, których liczba obecnych na obradach była niewielka. Dopiero współczesne środki transportu dają taką możliwość[14].

Upraszczając, pierwsze sobory są na wskroś cesarskie. To oni, cesarze, odgrywają dominującą rolę. Do Nicei w 325 roku sobór zwołany został przez cesarza Konstantyna Wielkiego i stało się to wzorem dla następnych cesarzy. Teodozjusz I zwołał sobór do Konstantynopola (381), Teodozjusz II do Efezu (431), cesarz Marcjan do Chalcedonu (451), Justynian zwołał znów do Konstantynopola (553). Szósty sobór powszechny odbył się także w Konstantynopolu, za sprawą cesarza Konstantyna IV (680), a ostatni za sprawą cesarzowej Ireny odbył się w Nicei (787). Pierwsze z nich były także zatwierdzane przez cesarzy, dopiero później dokumenty podpisywali papieże, zobowiązując tym samych do wprowadzania w życie ich kanonów. Sykstus III zatwierdził postanowienia soboru efeskiego (431), Chalcedon (451) zatwierdził Leon I Wielki, akta soboru konstantynopolitańskiego II (553) zatwierdził najpierw papież Wigiliusz a następnie Pelagiusz I, uchwały z obrad w Konstantynopolu z lat 680-681 przyjął Leon II, a drugiego soboru nicejskiego (787) zatwierdził papież Hadrian I. Do epoki soborów starożytnych Kościół katolicki zalicza także Sobór Konstantynopolski IV (869-870) i traktuje go jako ósmy sobór powszechny[15].

Sobory starożytne nie stały się ekumenicznymi z powodu dysproporcji liczbowej między uczestnikami ze Wschodu i Zachodu. Faktycznie reprezentowani byli na nich prawie wyłącznie biskupi Wschodu, z Zachodu zaś na ogół obecni byli tylko legaci papiescy. Znamię soboru powszechnego zapewnił im związek ze stolicą Kościoła zachodniego oraz aprobata postanowień soborowych przez papieża[16].