Matka siedmiu męczenników

Postać matki siedmiu braci Machabejskich pojawia się w dwóch księgach: w Drugiej Księdze Machabejskiej (zob. 2 Mch 7,1-42), przynależącej do kanonu katolickiego Pisma Świętego, oraz w Czwartej Księdze Machabejskiej (zob. 4 Mch 8,1 - 18,5), która należy do zbioru apokryfów Starego Testamentu. Obie księgi przytaczają opis męczeństwa matki i jej siedmiu synów. Chociaż opisy te różnią się pod względem ujęcia literackiego, to jednak zasadniczy zrąb historyczny przedstawionych wydarzeń jest ten sam.

Tytułem wstępu warto wspomnieć, że męczeństwo poniesione przez matkę i jej siedmiu synów miało miejsce w czasie krwawych prześladowań, jakie za czasów syryjskiego króla Antiocha IV Eipfanesa (175-164/163 r. przed Chr.) dotknęły prawowiernych Żydów, zamieszkujących Jerozolimę i Judeę. Jak podają autorzy obu ksiąg, w pierwszej kolejności okrutną śmierć męczeńską z rozporządzenia króla ponieśli synowie, a następnie ich matka. W artykule Siedmiu braci Machabejskich z Czwartej Księgi Machabejskiej jako typ Chrystusa. Próba zastosowania egzegezy typologicznej do tekstu 4 Mch („Vox Patrum” 39 [2009], t. 71, s. 43-68) zostało wykazane, że w postaciach siedmiu braci męczenników ujętych kolektywnie można dopatrywać się typu Chrystusa. W konsekwencji w osobie ich matki należałoby zatem widzieć typu Maryi. 

Analizując postać matki siedmiu braci męczenników pod kątem pełnienia funkcji typologicznej, należy zaznaczyć, że w Drugiej Księdze Machabejskiej, która powstała najprawdopodobniej w ostatnim ćwierćwieczu II w. przed Chr., jest stosunkowo mało relacji na temat owej matki. O wiele bardziej obszerny jest przekaz zawarty w Czwartej Księdze Machabejskiej, której powstanie jedni uczeni datują na pierwszą połowę I w. po Chr., inni zaś na okres pomiędzy 90 a 100 r. po Chr. Sięganie jednak do tej ostatniej po obraz matki siedmiu braci męczenników, aby dostrzec w niej typ Maryi, napotyka na pewne trudności. Po pierwsze, ze względu na czas powstania odwoływanie się do Czwartej Księgi Machabejskiej jako do źródła typologii może stanowić przejaw swego rodzaju anachronizmu. Po drugie, Czwarta Księga Machabejski jest apokryfem, dlatego nie powinna być brana pod uwagę jako tekst, w którym można doszukiwać się typologii, gdyż jako podstawę w tym względzie należy brać Pismo Święte jako tekst natchniony. Jednakże istnieją pewne czynniki (przesłanki), które niejako „usprawiedliwiają” sięgnięcie po zawarte w Czwartej Księdze Machabejskiej opisy matki i jej siedmiu synów jako źródło typologicznych obrazów. Po pierwsze, Czwarta Księga Machabejska zawiera te same motywy, co i przynależąca do katolickiego kanonu ksiąg natchnionych Druga Księga Machabejska, relacjonująca te same wydarzenia z tak zwanego „kryzysu hellenistycznego” (175-164 r. przed Chr.). Po drugie, Czwarta Księga Machabejska już w starożytności cieszyła się dużym autorytetem, czego świadectwem jest umieszczenie jej w najstarszych kodeksach Septuaginty. Na uwagę zasługuje również fakt, że wraz z innymi księgami greckimi była poddana tym samym recenzjom (recenzji Lucjana [l] oraz recenzji q), co z kolei stanowi dowód na dość wczesne włączenie jej tekstu do zbioru ksiąg Septuaginty. O autorytecie Czwartej Księgi Machabejskiej świadczy także to, że po jej tekst sięgali w swym nauczaniu Ojcowie Kościoła, czego przykładem jest Mowa XV św. Grzegorza z Nazjanzu.

„Usprawiedliwieniem” odwoływania się do tekstu Czwartej Księgi Machabejskiej jako źródła typologii może być również przyjęta całkiem uzasadniona teza, że historia męczenników Machabejskich, w tym również i matki, była zawsze żywa w starożytnej tradycji żydowskiej. Ta tradycja utrwalona w Drugiej Księdze Machabejskiej, jak również obecna w przekazie ustnym stała się naturalnym środowiskiem, w którym przybrała ostateczny kształt Czwarta Księga Machabejska, a co za tym idzie także i obraz matki siedmiu braci męczenników.

Odwołując się zatem do tekstu Drugiej i Czwartej Księgi Machabejskiej, postaramy się ukazać matkę siedmiu braci męczenników Machabejskich jako typ Maryi, zwłaszcza jako Dziewiczej, Bolesnej i Wniebowziętej Matki.