„Misterium”

W czwartym wieku, zwłaszcza w Kościele greckim, gdy jest mowa o Eucharystii, używa się terminu „mysterion”, a w zlatynizowanej formie „mysterium”, a w polskiej „misterium”. Znaczenie tego słowa i geneza jego pojawienia się w słownictwie chrześcijańskim jest nader skomplikowana, więc tę kwestię pominiemy, tym bardziej, że dla interesującej nas kwestii wystarczy znać znaczenie tego terminu. Najprościej można to w językom polskim oddać przez słowo „tajemnica”. Początkowo duszpasterze i teologowie chrześcijańscy używali tego terminu na określenie tajemnic wiary, czy też wydarzeń zbawczych jakie miały miejsce w historii Zbawienia. W czwartym wieku greccy Ojcowie Kościoła, nadali terminowi „mysterion” specyficzne znaczenie. Związali go z rytem i tak określali obrzędy, w których człowiek doświadcza zbawczego działania Chrystusa[24]. Takim wydarzeniem niewątpliwie jest to, do dokonuje się a trakcie sprawowania Eucharystii. Nie dziwi zatem, że terminu „mysterium” zaczęto używać w kontekście sakramentalnym, zwłaszcza eucharystycznym. Zwyczaj ten bardzo szybko się przyjął wśród autorów greckich. Ponieważ jednak sam termin wprost nie wskazuje na Eucharystię, więc wtedy, gdy termin ten do niej się odnosi zazwyczaj jest wspomagany przez jakieś określenia, niekiedy bardzo enigmatyczne. Dla ilustracji wystarczy wspomnieć kilka przykładów. Czytamy zatem o „sprawowaniu mistycznej modlitwy”, albo o „mistycznej liturgii”, czy też „świętym misterium”, „Boskich tajemnicach”, albo o sprawowaniu „tajemnicy budzącej lęk”, to zawsze można mieć pewność, że chodzi o Eucharystię.  

Łacińscy Ojcowie Kościoła przejęli termin grecki, tylko używali go w zlatynizowanej formie „mysterium”.  Podobny jak u Ojców greckich termin „mysterium” zaczyna się pojawiać w kontekście sakramentalnym w bardzo różnorodnych tekstach związanych z Eucharystią. O tym, że akurat termin ten oznacza Eucharystię, możemy domyśleć się bądź to z kontekstu, bądź z jakiegoś towarzyszącego mu określenia. Jeżeli w tekście synodu, niejako mimochodem, znajdziemy wtrącenie o „celebrowaniu misterium”[25], to łatwo w tym dopatrzyć się aluzji do celebracji eucharystycznej.  Czytając u Hilarego z Poitiers zdanie: „my w misterium („in mysterio”) rzeczywiście przyjmujemy ciało Jego”[26], domyślamy się, że ma na myśli Eucharystię, co dla adresatów traktatu musiało być zrozumiałe. Taki sam wniosek nasuwa się przy interpretacji kazania innego Ojca Kościoła, który przypominając słowa Jana Chrzciciela wskazujące na Chrystusa jako Baranka Bożego, doda, że jako wierzący w „misterium” mamy Go teraz do naszych serc przyjmować[27]. Skoro kaznodzieja mówi o tym w trakcie celebry Mszy świętej, to tak dla słuchaczy, jak też czytelników skojarzenie słowa „misterium” z Eucharystią jest natychmiastowe.

Nawet gdy taki termin padnie poza liturgią, może być w ten sam sposób zinterpretowany. Św. Hieronim w jednym z traktatów, wyjaśniał figuratywny sens manny, której jedna miara syciła w jednakowy sposób głód wszystkich. Według niego zapowiadało to, że: „my również ciało Chrystusa równo będziemy przyjmować w tajemnicach (in mysteriis)”[28]. Jak z tego dość jasno wynika, użycie terminu „mysteria” w odniesieniu do rzeczywistości eucharystycznej uważał św. Hieronim za w pełni zrozumiałe dla czytelników. Z podobną sytuacją spotykamy się w innym tekście tego samego autora. W kazaniu do nowo ochrzczonych wspomina on ich oczekiwanie sprzed chrztu, kiedy to nie mogli się doczekać pełnego uczestnictwa w obrzędach eucharystycznych. Wreszcie ten moment nadszedł i: „stanęli przed obliczem Bożym, ukazali się przed ołtarzem i przed tajemnicą („mysterium”) Zbawiciela”[29]. Kontekst jednoznacznie wskazuje z czym autor wiąże owo „mysterium”. Obecność nowo ochrzczonych przed ołtarzem, do którego wcześniej nie mieli oni dostępu, to nic innego, jak ich pierwsze pełne uczestnictwo w Eucharystii, która jest tajemnicą („mysterium”).

To tylko kilka wybranych przykładów. Podobnych miejsc jest dużo więcej. Użycie terminu „misterium” na oznaczenie Eucharystii było dla chrześcijan zrozumiałe, a autorzy używali go celem podkreślenia tajemnicy, jaka Eucharystia stanowi.