[1] Zob. D. Schowalter, Chrzest, w: Słownik wiedzy biblijnej, red. B. Metzger, M. Coogan, Warszawa 1996, s. 89; K. Romaniuk, Sakramentologia biblijna. Zarys teologii sakramentów dla teologów, katechetów, duszpasterzy, Warszawa 1994, s. 7.

[2] Zob. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1997, s. 90-91.

[3] Zob. F. Amiot, Chrzest, w: Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, Poznań 1994, s. 130.

[4] Zob. H. Langkammer, Słownik biblijny, Katowice 1990, s. 39.

[5] Aby odzyskać stan czystość, z rytem obmycia musiała łączyć się ofiara. Zob. C. Schedl, Historia Starego Testamentu. Lud Boży Przymierza, t. II, Tuchów, s. 161n.

[6] Zob. F. Amiot, Chrzest, s. 130.

[7] Zob. szerzej R. Zarzeczny, Żydowski chrzest prozelitów a inicjacja chrześcijańska. Podobieństwa i różnice w świetle literatury międzytestamentalnej, patrystycznej i dokumentów rabinackich, Studia Antiquitatis Christianae 17(2004), s. 214-229.

[8] Osoba pragnąca przyjąć wiarę żydowską musiała poddać się trzem obrzędom: zostać obrzezanym, złożyć ofiarę i być ochrzczonym [obmytym]. Sam chrzest polegał na wejściu do wspomnianego zbiornika wody, poczym wobec trzech świadków musiał wypowiedzieć wyznanie wiary. Stojąc w wodzie musiał wysłuchać czytania Prawa jak również słów zachęty i błogosławieństwa. Po wyjściu z wody stawał się rzeczywistym członkiem narodu wybranego. Zob. W. Barclay, List do Galacjan, Warszawa 1979, s. 44.

[9] Sam Jezus wyraźnie identyfikuje postać Jana Chrzciciela z zapowiadanym Eliaszem. Na temat tej identyfikacji zob. szerzej P. Łabuda, Eliasz w chrystologii Łukasza, Tarnów 2012, s. 147-210.

[10] Zob. R. Tomczak, Św. Jan Chrzciciel herold Jezusa Chrystusa, Studia Paradyskie 4(1994), s. 218.

[11] Zob. F. Jóźwiak, Obmycia w Qumran a Chrzest Jana Chrzciciela, AK 57(1965), z. 3, s. 137-151.

[12] A. Paciorek, Ewangelia według świętego Mateusza. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz. Rozdziały 1-13, Częstochowa 2004, s. 137.

[13] Zob. J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, Warszawa 1997, XVIII,117.

[14] Zob. A. Paciorek, Ewangelia według świętego Mateusza, s. 137.

[15] J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII,117.

[16] Zob. R. Tomczak, Św. Jan Chrzciciel, s. 220.

[17] Zob. A. Malina, Chrzest Jezusa w czterech Ewangeliach. Studium narracji i teologii, Katowice 2007, s. 13-17.

[18] Zob. F. Amiot, Chrzest, s. 131.

[19] Zob. A. Malina, Dlaczego Jezus „zobaczył Ducha Bożego zstępującego jakby gołębicę” (Mt 3,16 i par.)?, Verbum Vitae 16(2009), s. 125.

[20] Zob. A. Malina, Dlaczego Jezus „zobaczył Ducha Bożego zstępującego jakby gołębicę” (Mt 3,16 i par.)?, s. 132-133.

[21] Zob. A. Malina, Pedagogia i tajemnica głosu Boga (Mk 1,11; 9,7), Verbum Vitae 7(2005), s. 93-118.

[22] Zob. W. Słomka, Chrzest jako podstawa duchowości chrześcijańskiej, w: Chrzest – nowość życia, red. A. Nowak, W. Słomka, Lublin 1992, s. 13.

[23] Według Dziejów Apostolskich chrztu udzielało się bezpośrednio po wyznaniu wiary w Chrystusa, a jego następstwem było udzielenie Ducha Świętego. Taki dwustopniowy proces zasadzał się na kontraście między janowym chrztem z wody, a „ochrzczeniem Duchem Świętym” (zob. Dz 1,5). Zob. A. Malina, Chrzest Jezusa w czterech Ewangeliach, s. 368.

[24] Zob. J. Kudasiewicz, Biblijna teologia chrztu, w: Chrzest – nowość życia, s. 21.

[25] Zob. J. Gnilka, Paweł z Tarsu, Kraków 2001, s. 379.

[26] Zob. J. Kudasiewicz, Biblijna teologia chrztu, s. 28; A. Żurek, Katechumenat i chrzest w Kościele starożytnym – na przykładzie Antiochii w IV wieku, w: Ku liturgii nadziei, red. R. Biel, Tarnów 2005, s. 125-128.

[27] Niewątpliwie perykopa przekazująca ostatnie słowa wypowiedziane przez Jezusa przed wniebowstąpieniem (Mt 28,16-20), nawiązuje do tzw. Ewangelii Dziecięctwa (Mt 1 – 2). Zob. M. Rosik, Władza przekazana uczniom (Mt 28,16-20), Verbum Vitae 14(2008), s. 109-134.

[28] Zob. J. Kudasiewicz, Ewangelie synoptyczne dzisiaj, Ząbki 1999, s. 341.

[29] Zob. M. Rosik, Władza przekazana uczniom (Mt 28,16-20), s. 115.

[30] Zob. M. Rosik, Światło dnia trzeciego. Biblijne relacje o otwartym grobie i chrystofaniach, Wrocław 2004, s. 45-64.

[31] Zob. M. Rosik, Władza przekazana uczniom (Mt 28,16-20), s. 128-129.

[32] Zob. J. Kudasiewicz, Ewangelie synoptyczne dzisiaj, s. 345.