Benedykt XVI o modlitwie

[1] Benedykt XVI w rozmowie z Peterem Seewaldem, Światłość świata. Papież, Kościół i znaki czasu, tłum. P. Napiwodzki, Kraków 2011, s. 29. Jak już wspomnieliśmy, niezwykle rzadko Benedykt XVI odsłania swoje wnętrze. Ale, gdy komentował Psalm 119 powiedział: „Są w Psalmach słowa, które zawsze mnie poruszają, kiedy je wymawiam modląc się: «Twe ręce mnie (...) ukształtowały», mówi Psalmista (Ps 119 [118],73). Każdy z nas może wyrazić za pomocą tej pięknej metafory swój osobisty stosunek do Boga: «Twoje ręce mnie ukształtowały. Ty mnie zamyśliłeś, stworzyłeś i chciałeś»” (Benedykt XVI, Chrześcijaństwo jest religią ufności. Katecheza, 23 maja 2012). https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_23052012.html (dostęp: 29 marca 2022).

[2] J. Ratzinger, Bóg i świat. Wiara i życie w dzisiejszych czasach. Z kardynałem Josephem Ratzingerem rozmawia Peter Seewald, tlum. G. Sowinski, Kraków 2001, s. 294.

[3] J. Ratzinger, Moje życie. Wspomnienia z lat 1927-1997, oprac. wersji polskiej W. Wiśniowski, Częstochowa 1998, s. 20n. Do tego swojego doświadczenia Benedykt XVI nawiązał podczas spotkania z młodzieżą na Placu Świętego Piotra: „Już jako chłopiec, przy pomocy rodziców i proboszcza, odkryłem piękno liturgii i coraz bardziej ją kochałem, ponieważ czułem, że w niej objawia się nam piękno Boże i otwiera się przed nami niebo. Drugim elementem było odkrycie piękna poznania, poznania Boga, Pisma Świętego, dzięki któremu można przeżywać tę wielką przygodę dialogu z Bogiem, jaką jest teologia” (Benedykt XVI, Dawajcie świadectwo o Bogu w świecie współczesnym. Rozmowa z młodzieżą Rzymu i Lacjum na placu św. Piotra, 6 kwietnia 2006, „L’Osservatore Romano” [wyd. pol.], 6-7/2006, s. 50).

[4] Benedykt XVI, Nigdy nie czułem się sam. Przemówienie podczas audiencji generalnej, 27 lutego 2013, „L’Osservatore Romano” (wyd. pol.), 3-4 (2013), s. 7. Decyzję Benedykta XVI w sposób pogłębiony komentuje kard. Robert Sarah: „Jakże więc nie być poruszonym przez ostatnie przesłanie Benedykta XVI? Oto papież, który – jak Jezus w Ogrodzie Oliwnym – po długiej modlitwie, która była próbą rozeznania woli Boga, postanawia zrezygnować ze swojej «funkcji i władzy Piotra»; usunął się do samotni, na milczącą adorację, żeby spędzić resztę ziemskiego życia jak mnich, trwając w nieustannym twarzą-w-twarz i w głębokim zjednoczeniu z Bogiem. Trwa przy krzyżu, tak jak powiedział podczas jednej z ostatnich katechez.

               Jego decyzja przypomina mi wybór, jakiego dokonał osiemdziesięcioletni biskup afrykański, Silas Silvius Njiru, emerytowany biskup Meru w Kenii, który chciał wstąpić do trapistów w opactwie Tre Fontane w Rzymie. Ze względu na swoją godność biskupią mógł tam zostać przyjęty jedynie jako stały gość, ale z przywilejem dzielenia życia  surowości reguły braci trapistów. Mówił mi: «Całe życie spędziłem na mówieniu o Bogu. Teraz spędzę resztę życia na mówieniu z Bogiem, na odbywaniu pokuty na chwałę Boga i dla zbawienia dusz». Modlitewna posługa, jaką pełni teraz Benedykt XVI, to wyjątkowy przykład dla świata. Przez całe życie mówił o Bogu. Teraz poświęca czas na mówienie z Bogiem i trwanie przed Jego Obliczem” (R. Sarah, N. Diat, Bóg albo nic. Rozmowa o wierze, tłum. A. Kuryś, Warszawa 2016, s. 153).

[5] Por. Katechizm Kościoła Katolickiego, Część czwarta: „Modlitwa chrześcijańska”, nr 2558-2865.

[6] Cykl katechez o świętych został zapoczątkowany katechezami o Apostołach i pierwszych uczniach Jezusa (15 marca 2006 roku), a zakończony katechezami o Doktorach Kościoła (6 kwietnia 2011 roku).

[7] Niestety ten cykl katechez nie został przez Benedykta XVI dokończony. Podczas audiencji generalnej 17 października 2012 roku Papież powiedział: „Dziś chciałbym rozpocząć nowy cykl katechez, który będzie trwał przez cały Rok Wiary, właśnie rozpoczęty, przerywając – na ten okres – cykl poświęcony szkole modlitwy”  (Benedykt XVI, Powrót do Boga. Katecheza 17 października 2012).

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_17102012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[8] Por. J. Ratzinger/Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu. Część I. Od chrztu w Jordanie do Przemienienia, tłum. W. Szymona, Kraków 2007, s. 115-146. Benedykt XVI wpisuje się tym rozważaniem w szereg świętych i teologów – od Tertuliana i św. Cypriana poprzez św. Tomasza z Akwinu i św. Teresę z Avila, do współczesnych Reinholda Schneidera, Romano Guardiniego i kard. Carlo Maria Martiniego, aż po Katechizm Kościoła Katolickiego (nr 2759-2865) – którzy poświęcili rozważania Modlitwie Pańskiej. Komentarz Benedykta XVI znamionuje szczególny wyraz głębi i mistycznej wzniosłości w konkretnym, bliskim ludziom współczesnych kontekście. Wyróżnia się także biblijnym charakterem.

[9] Benedykt XVI, Modlitwa jest wpisana w serce każdej osoby. Katecheza, 11 maja 2011. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_11052011.html (dostęp: 19 marca 2022).

[10] Tamże.

[11] Tamże.

[12] Benedykt XVI, Ten, który potrafi znaleźć trawę i wodę na pustyni (Psalm 22). Katecheza, 5 października 2011. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_05102011.html (dostęp: 23 marca 2022).

[13] „Modlitwa, w której serce otwiera się i wznosi do Boga, staje się osobistą więzią z Nim. I choć człowiek zapomina o swoim Stwórcy, żywy i prawdziwy Bóg jako pierwszy wzywa nieustannie człowieka na tajemnicze spotkanie w modlitwie. Jak stwierdza Katechizm, «w modlitwie wierny Bóg zawsze pierwszy wychodzi z miłością do człowieka; zwrócenie się człowieka do Boga jest zawsze odpowiedzią. W miarę jak Bóg się objawia i objawia człowieka samemu człowiekowi, modlitwa ukazuje się jako wzajemne przyzywanie się, jako wydarzenie Przymierza. Wydarzenie to, przez słowa i czyny, angażuje serce. Ujawnia się w całej historii zbawienia» (KKK 2567)” (Benedykt XVI, Modlitwa jest wpisana w serce każdej osoby. Katecheza, 11 maja 2011).

[14] Benedykt XVI, Chrześcijaństwo jest religią ufności. Katecheza, 23 maja 2012. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_23052012.html (dostęp: 29 marca 2022).

[15] Tamże.

[16] Benedykt XVI, Liturgia jest służbą i uczestnictwem w dziele Bożym. Katecheza, 26 września 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_26092012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[17] Benedykt XVI, Liturgia chrześcijańska jest kultem otwartego nieba dla wszystkich. Katecheza, 3 października 2012. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_03102012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[18] Tamże.

[19] Benedykt XVI, Św. Grzegorz z Nazjanzu (II). Katecheza, 22 sierpnia 2007.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_22082007.html (dostęp: 31 stycznia 2022).

[20] Benedykt XVI, Św. Teresa od Jezusa. Katecheza, 2 lutego 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_02022011.html (dostęp: 17 marca 2022).

[21] Benedykt XVI, Panie, naucz nas się modlić. Katecheza, 4 maja 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_04052011.html (dostęp: 19 III 2022). W katechezie o św. Bonawenturze Papież przypominał: „Całe nasze życie jest zatem dla św. Bonawentury «wędrówką», pielgrzymką – wspinaniem się do Boga. Nie możemy jednakże wspiąć się na wyżyny Boga o własnych siłach. Bóg musi nam pomóc, musi nas «podciągnąć» do góry. Dlatego potrzebna jest modlitwa. Modlitwa, jak mówi święty, jest matką i początkiem wywyższenia – «sursum actio» – działaniem, które nas wywyższa – mówi Bonawentura. Zakończę zatem modlitwą, która zaczyna jego Wędrówkę: «Módlmy się i powtarzajmy Panu Bogu naszemu: ‘Prowadź mnie, Panie, Twoją drogą, a będę chodził w Twojej prawdzie. Niech raduje się serce moje w bojaźni Twego imienia’» (Itinerarium mentis in Deum, I, 1)” (Benedykt XVI, Teologia św. Bonawentury. Katecheza, 17 marca 2010).

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_17032010.html (dostęp: 12 kwietnia 2022).

[22] Benedykt XVI, Panie, naucz nas się modlić.

[23] Benedykt XVI, Liturgia jest służbą i uczestnictwem w dziele Bożym. Katecheza, 26 września 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_26092012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[24] Tamże.

[25] Benedykt XVI, Św. Teresa od Jezusa. Katecheza, 2 lutego 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_02022011.html (dostęp: 17 marca 2022).

[26] Benedykt XVI, Św. Alfons Maria Liguori. Katecheza, 30 marca 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_30032011.html (dostęp: 18 marca 2022).

[27] Benedykt XVI, Dom w Nazarecie szkołą modlitwy. Katecheza, 28 grudnia 2011. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_28122011.html (dostęp: 25 marca 2022).

[28] Tamże.

[29] Benedykt XVI, Modlitwa wyzwala. Katecheza, 16 maja 2012. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_16052012.html (dostęp: 29 marca 2022).

[30] Benedykt XVI, Liturgia chrześcijańska jest kultem otwartego nieba dla wszystkich. Katecheza, 3 października 2012). https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_03102012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[31] Tamże.

[32] Benedykt XVI, Modlitwa Abrahama. Katecheza, 18 maja 2011. 

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_18052011.html (dostęp: 21 marca 2022).

[33] Benedykt XVI, Długa noc Jakuba. Katecheza, 25 maja 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_25052011.html (dostęp: 21 marca 2022).

[34] Tamże.

[35] Benedykt XVI, Modlitwa Mojżesza. Katecheza, 1 czerwca 2011. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_01062011.html (dostęp: 21 marca 2022).

[36] Benedykt XVI, Kiedy Bóg znika z pola widzenia, człowiek popada w niewolę idolatrii. Katecheza, 15 czerwca 2011. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_15062011.html (dostęp: 21 marca 2022).

[37] Benedykt XVI, Okna otwarte na niebo. Katecheza, 30 listopada 2011. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_30112011.html (dostęp: 24 marca 2022).

[38] Tamże.

[39] Tamże.

[40] Benedykt XVI, Serca prostaczków. Katecheza, 7 grudnia 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_07122011.html (dostęp: 24 marca 2022).

[41] Tamże.

[42] Benedykt XVI, Pokarm, który wzmacnia zmęczonych i zagubionych. Katecheza, 11 stycznia 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_11012012.html (dostęp: 25 marca 2022).

[43] Benedykt XVI, Z modlitwy Jezusa rodzi się Kościół. Katecheza, 25 stycznia 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_25012012.html (dostęp: 25 marca 2022).

[44] Benedykt XVI, Kiedy wydaje się, że Bóg nie słyszy. Katecheza, 8 lutego 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_08022012.html (dostęp: 25 marca 2022).

[45] Tamże.

[46] Benedykt XVI, Zawsze w rękach Boga. Katecheza, 15 lutego 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_15022012.html (dostęp: 25 marca 2022).

[47] Benedykt XVI, Kiedy Słowo nie ma słów. Katecheza, 7 marca 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_07032012.html (dostęp: 25 marca 2022).

[48] Tamże.

[49] Tamże.

[50] Tamże.

[51] Tamże.

[52] Por. Benedykt XVI, Bez Maryi nie ma Kościoła. Katecheza, 14 marca 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_14032012.html (dostęp: 28 marca 2022).

[53] Tamże.

[54] Por. Benedykt XVI, Droga życia chrześcijańskiego. Katecheza, 27 czerwca 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_27062012.html (dostęp: 29 marca 2022). Benedykt przypomina w tym kontekście o postawie klęczenia na modlitwie. „Klękanie przed Najświętszym Sakramentem, czy modlitwa na klęczkach wyrażają właśnie – również przez postawę ciała – cześć wobec Boga. Dlatego ważne jest, by gest ten nie był wykonywany z przyzwyczajenia i pospiesznie, ale w sposób głęboko świadomy. Kiedy klękamy przed Panem, wyznajemy naszą wiarę w Niego, uznajemy, że On jest jedynym Panem naszego życia” (Tamże).

[55] Benedykt XVI, Pamiątka tajemnicy paschalnej. Rozważnie przed modlitwą „Anioł Pański”, 11 września 2005. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/modlitwy/ap_11092005.html (dostęp: 28 marca 2022).

[56] Benedykt XVI, Żadna modlitwa nie jest bezużyteczna. Katecheza, 12 września 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_12092012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[57] Benedykt XVI, Św. Julianna z Cornillon. Katecheza, 17 listopada 2010. Mniszka augustiańska, św. Julianna z Cornillon żyła na przełomie XII i XIII wieku. Dzięki ukierunkowanej na Eucharystię pobożności, przyczyniła się do ustanowienia w Kościele święta Bożego Ciała.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_17112010.html (dostęp: 5 kwietnia 2022).

[58] Benedykt XVI, Małgorzata z Oingt. Katecheza, 3 listopada 2010. Małgorzata z Oingt, mniszka kartuzjańska, żyła na przełomie XIII i XVI wieku.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_03112010.html (dostęp: 9 kwietnia 2022). W innym miejscu Papież zachęca: „Drodzy bracia i siostry, w naszej modlitwie wpatrujmy się w Ukrzyżowanego, częściej adorujmy Eucharystię, aby nasze życie napełniała miłość Boga, który uniżył się w pokorze, by nas wynieść i przybliżyć do siebie” (Benedykt XVI, Droga życia chrześcijańskiego. Katecheza, 27 czerwca 2012).

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_27062012.html (dostęp: 29 marca 2022).

[59] Benedykt XVI, Życie w kontakcie z Bogiem. Katecheza, 17 sierpnia 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_17082011.html (dostęp: 22 marca 2022).

[60] Tamże.

[61] Benedykt XVI, W Psalmach Słowo Boże staje się słowem modlitwy. Katecheza, 22 czerwca 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_22062011.html (dostęp: 22 marca 2022).

[62] Benedykt XVI, Miłość jest silniejsza od nienawiści i zła (Psalm 110). Katecheza, 16 listopada 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_16112011.html (dostęp: 23 marca 2022). W swoich katechezach poświęconych modlitwie Benedykt XVI komentuje następujące psalmy (lub ich wersety): Ps 3, Ps 22, Ps 103, Ps 136, Ps 119, Ps 110. Nie są to jedyne psalmy, które Benedykt XVI komentował podczas audiencji ogólnych. Niedługo po inauguracji pontyfikatu kontynuował zapoczątkowane przez św. Jana Pawła II katechezy na temat psalmów Liturgii Godzin. Podczas 27 katechez, zaproponował rozważanie 21 psalmów (por. Jan Paweł II, Benedykt XVI rozważają: Psalmy, wprowadzenie W. Chrostowski, Izabelin-Warszawa 2006).

[63] Benedykt XVI, Kościół musi zawsze ufać w pomoc i siłę Boga. Katecheza, 18 kwietnia 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_18042012.html (dostęp: 28 marca 2022).

[64] Benedykt XVI, Modlitwa wyzwala. Katecheza, 16 maja 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_16052012.html (dostęp: 29 marca 2022).

[65] Tamże.

[66] Benedykt XVI, Kiedy Słowo nie ma słów. Katecheza, 7 marca 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_07032012.html (dostęp: 25 marca 2022).

[67] Benedykt XVI, Głos Boga rozbrzmiewa w ciszy. Katecheza, 10 sierpnia 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_10082011.html (dostęp: 22 marca 2022).

[68] Benedykt XVI, Sztuka i kultura umacniają naszą więź z Panem. Katecheza, 31 sierpnia 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_31082011.html (dostęp: 23 marca 2022).

[69] Benedykt XVI, Bóg odpowiada na wołanie człowieka (Psalm 3). Katecheza, 7 września 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_07092011.html (dostęp: 23 marca 2022).

[70] Benedykt XVI, Historia dobroci Boga od stworzenia do zbawienia (Psalm 136 [135]). Katecheza, 19 października 2011. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_19102011.html (dostęp: 23 marca 2022).

[71] Benedykt XVI, Piotr ufa Bogu. Katecheza, 9 maja 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_09052012.html (dostęp: 28 marca 2022).

[72] Benedykt XVI, Droga życia chrześcijańskiego. Katecheza, 27 czerwca 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_27062012.html (dostęp: 29 marca 2022).

[73] Benedykt XVI, Życie w kontakcie z Bogiem. Katecheza, 17 sierpnia 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_17082011.html (dostęp: 22 marca 2022).

[74] Benedykt XVI, Jezus trzyma Kościół w swojej ręce. Katecheza, 5 września 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_05092012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[75] Benedykt XVI, Modlitwa umacnia naszą więź z Bogiem Ojcem i otwiera serca na potrzeby ludzi. Katecheza, 14 grudnia 2011. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_14122011.html (dostęp: 24 marca 2022). „Wielokrotnie w naszej modlitwie prosimy Boga o uwolnienie od cierpienia fizycznego i duchowego i zwracamy się do Niego z wielką ufnością. Jednakże często mamy wrażenie, że nas nie słucha, i grozi nam wówczas, że ulegniemy zniechęceniu i zabraknie nam wytrwałości. W rzeczywistości nie ma takiego wołania człowieka, którego Bóg nie słyszy” (Benedykt XVI, Modlitwa wyzwala. Katecheza, 16 maja 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_16052012.html – dostęp: 29 marca 2022).

[76] Benedykt XVI, Modlitwa umacnia naszą więź z Bogiem Ojcem i otwiera serca na potrzeby ludzi.

[77] Benedykt XVI, Modlitwa wyzwala.

[78] Benedykt XVI, Modlitwa sprawia, że ludzie potrafią kochać. Katecheza, 20 czerwca 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_20062012.html (dostęp: 29 marca 2022).

[79] Benedykt XVI, Jezus trzyma Kościół w swojej ręce. Katecheza, 5 września 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_05092012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[80] Benedykt XVI, Żadna modlitwa nie jest bezużyteczna. Katecheza, 12 września 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_12092012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[81] Por. J. Ratzinger/Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu. Część I. Od chrztu w Jordanie do Przemienienia, tłum. W. Szymona, Kraków 2007, s. 115-146.

[82] Benedykt XVI, Św. Cyprian. Katecheza, 6 czerwca 2007.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/modlitwy/ap_11092005.html (dostęp: 17 lutego 2022).

[83] Benedykt XVI, Modlitwa sprawia, że ludzie potrafią kochać. Katecheza, 20 czerwca 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_20062012.html (dostęp: 29 marca 2022).

[84] Benedykt XVI, Żadna modlitwa nie jest bezużyteczna. Katecheza, 12 września 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_12092012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[85] Benedykt XVI, Piotr ufa Bogu. Katecheza, 9 maja 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_09052012.html (dostęp: 28 marca 2022). Warto przypomnieć, że o mocy wytrwałej modlitwy Kościoła, (wtedy) kard. Joseph Ratzinger pisał w Komentarzu teologicznym do trzeciej tajemnicy fatimskiej: „Fakt, że «macierzyńska dłoń» zmieniła bieg śmiertelnego pocisku, jest tylko jeszcze jednym dowodem na to, że nie istnieje nieodwołalne przeznaczenie, że wiara i modlitwa to potężne siły, które mogą oddziaływać na historię, i że ostatecznie modlitwa okazuje się potężniejsza od pocisków, a wiara od dywizji” (J. Ratzinger, Komentarz teologiczny, w: Jan Paweł II w Fatimie. Trzecia tajemnica fatimska z komentarzem Kongregacji Nauki Wiary, oprac. M. Czekański, Kraków 2000, s. 115n).

[86] Benedykt XVI, Piotr ufa Bogu.

[87] Benedykt XVI, Długa noc Jakuba. Katecheza, 25 maja 2011.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_25052011.html (dostęp: 21 marca 2022).

[88] Benedykt XVI, Bóg działa w słabości. Katecheza, 13 czerwca 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_13062012.html (dostęp: 29 marca 2022)

[89] Tamże.

[90] J. Ratzinger, Opera Omnia, t. VI/1, Jezus z Nazaretu. Studia z chrystologii, tłum. M. Górecka, W. Szymona, Lublin 2015, s. 219n.

[91] Benedykt XVI, Żadna modlitwa nie jest bezużyteczna. Katecheza, 12 września 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_12092012.html (dostęp: 30 marca 2022).

[92] Benedykt XVI, Bóg pociesza w strapieniu. Katecheza, 30 maja 2012.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_30052012.html (dostęp: 29 marca 2022).

[93] J. Ratzinger, H.U. von Balthasar, Maryja w tajemnicy Kościoła, tłum. W. Szymona, Kraków 2007, s. 11.