Dwie tradycje przekazu ustanowienia Eucharystii

Łk 22,14-20

Do tradycji antiocheńskiej, wspólnej z Pawłem, zalicza się także Łukaszowy przekaz o ustanowieniu Eucharystii. Jest to relacja nieco odmienna od przekazu Listu do Koryntian. Łukaszowy przekaz wyraźnie wskazuje, iż Jezus ustanowił własną ucztę paschalną na bazie żydowskiego sederu[20].

„A gdy nadeszła pora (godzina), zajął miejsce u stołu i Apostołowie z Nim. Wtedy rzekł do nich: «Gorąco pragnąłem spożyć Paschę z wami, zanim będę cierpiał. Albowiem powiadam wam: Już jej spożywać nie będę, aż się spełni w królestwie Bożym». Potem wziął kielich i odmówiwszy dziękczynienie rzekł: «Weźcie go i podzielcie między siebie; albowiem powiadam wam: odtąd nie będę już pił z owocu winnego krzewu, aż przyjdzie królestwo Boże». Następnie wziął chleb, odmówiwszy dziękczynienie połamał go i podał mówiąc: «To jest Ciało moje, które za was będzie wydane: to czyńcie na moją pamiątkę!» Tak samo i kielich po wieczerzy, mówiąc: «Ten kielich to Nowe Przymierze we Krwi mojej, która za was będzie wylana.” (Łk 22,14-20).

Przekaz św. Łukasza o ustanowieniu Eucharystii na samym początku dodaje fragment Łk 22,15-18, który dotyczy baranka, którego Jezus już nie będzie spożywał, i kielicha, którego nie będzie już pił. Niektórzy wskazują, iż relacja na której bazował ewangelista była pierwotniejsza niż przekaz Listu do Koryntian – tę właśnie relację miałby skrócić Apostoł Paweł i zapisać w przesłaniu do Koryntian. Być może jednak jest to poszerzenie relacji Pawła. Być może w ten sposób Łukasz chciał uzgodnić przekaz Pawła z tradycją Markową. W ten sposób przekaz Łukasza przeciwstawiałby Paschę żydowską – chrześcijańskiej, baranka i kielich starego obrzęd (Łk 22,15-18) – kielichowi i chlebowi nowego obrzędu (Łk 22,19-20)[21].

Przekaz o ustanowieniu Eucharystii Łukasz rozpoczyna, zmieniając Markowe „z nastaniem wieczoru” (Mk 14,17) na wyrażenie w duchu Czwartej Ewangelii: „gdy nadeszła godzina” (Łk 22,14). Wydaje się, iż Łukasz był pod wpływem idei Janowej „godziny”. A zatem przekaz Łukasz rozpoczyna się nie tyle od stwierdzenia, iż nadeszła pora posiłku, ale bardziej, iż nadeszła godzina wyznaczona przez Boga – czas działania Jezusa bezpośrednio zmierzającego do rozpoczęcia dzieła odkupienia[22].

Łukasz zaznacza także, iż na Ostatniej Wieczerzy obecny był Jezus i Apostołowie. Nie musi to być jednak dowód, że rzeczywiście nikogo poza Jezusem i gronem Dwunastu nie było w wieczerniku. Chodzi raczej o podkreślenie faktu, że w pierwotnym Kościele to właśnie apostołowie są wiarygodnymi świadkami ustanowienia Eucharystii, a potem Jej sprawowania.

Jezus wraz z uczniami zajmują miejsce u stołu (Łk 22,14). Pisząc o zajęciu miejsca u stołu, Autor Trzeciej Ewangelii używa czasownika (gr. anapiptein), który oznacza zajęcie pozycji półleżącej. Zwyczaj takiego spożywania posiłków Żydzi przejęli ze świata grecko-rzymskiego, w którym taka postawa przy stole podkreślała wolność biesiadników. Już przez samą taką właśnie pozycję uczta paschalna przypominała, iż Pascha była świętem oswobodzenia i odkupienia Izraela[23].

Na samym początku, Jezus wyznaje apostołom, iż gorąco pragnął spożyć tę Paschę wraz z nimi. Jest to pragnienie spożycia uczty, która zapoczątkuje nowy sposób obecności Chrystusa pośród uczniów – Eucharystię. Mówiąc o pragnieniu spożycia paschy Jezus dodaje, że pragnął spożyć tę ucztę, zanim będzie cierpiał. Warto zwrócić uwagę, iż w przekazie św. Łukasza termin „cierpieć” (gr. pathein) przybiera formę paschein, która fonetycznie odsyła do hebrajskiego terminu pascha. Takie złożenie Łukaszowe pozwala słyszeć niezwykłe przesłanie: Pascha Jezusa oznacza Jego zbawcze cierpienie, które nie zakończyło się śmiercią i złożeniem do grobu Jego ciała, ale zmartwychwstaniem oznaczającym zwycięstwo nad grzechem, cierpieniem i śmiercią. A zatem w przekazie św. Łukasza Jezus mówiąc o pragnieniu spożycia Paschy z uczniami, jednocześnie zapowiada swoją mękę, śmierć, ale i zmartwychwstanie.

Łukaszowy opis ustanowienia wyraźnie mówi o dwóch kielichach wina, które Jezus podał apostołom. Pierwszy kielich Łukasz wprowadza stwierdzeniem: „potem wziął kielich” (Łk 22,17), drugi kielich: „tak samo i kielich po wieczerzy” (Łk 22,20). Nad pierwszym z nich Jezus odmówił błogosławieństwo i zadeklarował, że już nie będzie pił owocu winnego krzewu aż przyjdzie królestwo Boże[24]. Drugi kielich nazwał „Nowym Przymierzem” i podał apostołom do wypicia. Ten drugi kielich Jezus podał po spożyciu posiłku, czyli był to trzeci z rzędu kielich według rytuału uczty paschalnej, zwany kielichem dziękczynienia lub błogosławieństwa. Potwierdzenie uznania, iż ów drugi kielich jest kielichem konsekracji jest przekaz Apostoła Pawła do Koryntian, w którym poucza on adresatów: „Kielich błogosławieństwa, który błogosławimy, czy nie jest udziałem we Krwi Chrystusa? Chleb, który łamiemy, czyż nie jest udziałem w Ciele Chrystusa?” (1 Kor 10,16).

A zatem pierwszy kielich o którym pisze św. Łukasz, musiał być drugim obrzędowym kielichem rytuału uczty paschalnej, zwanym kielichem proklamacji. Stąd też Jezus wyjaśnia znaczenie spożywania niekwaszonego chleba. Wyjaśnienie to bowiem było obowiązkowym elementem rytuału. Jednakże koniecznym jest podkreślenie ważnej różnicy: Jezus nie odnosi się do wyjścia Izraelitów z Egiptu, ale utożsamia ten chleb z własnym ciałem (Łk 22,19).

Tego drugiego kielicha uczty paschalnej – kielicha proklamacji – Jezus nie spożywa. Podaje go jednak swoim uczniom mówiąc: „Weźcie go i podzielcie między sobą” (Łk 20,17). Jezus podał apostołom kielich i nakazał go podzielić między nich, sam jednak nie pił wina w czasie wieczerzy. Być może uczynił tak dlatego gdyż żydowskie przepisy zabraniały kapłanom picia wina przed spełnianiem służby: „Kiedy będziecie wchodzić do Namiotu Spotkania, ty i synowie twoi, nie będziecie pić wina ani sycery, abyście nie pomarli!” (Kpł 10,9). „Żaden kapłan nie ma pić wina, jeśli się udaje do wewnętrznego dziedzińca” (Ez 44,21). Ofiarując samego siebie na ołtarzu krzyża, Jezus spełniał funkcje kapłańskie, antycypowane w wieczerniku przez podanie apostołom konsekrowanego chleba i wina[25].

W dalszej części przekazu Autor Trzeciej Ewangelii pisze o konsekracji chleba: „Następnie wziął chleb, odmówiwszy dziękczynienie połamał go i podał mówiąc: To jest Ciało moje, które za was będzie wydane: to czyńcie na moją pamiątkę!” (Łk 20,19). Mając na względzie, że Jezus na bazie paschy żydowskiej ustanawia Nową – Swoja Paschę – zasadnym wydaje się uznanie, iż Jezus wziął chleb, konsekrował go i podał swoje Ciało apostołom tuż przed przemianą wina w swoją Krew. Gesty dokonane przed Jezusa podczas posiłku były typowe dla kultury świata starożytnego Bliskiego Wschodu, gdzie zawsze posiłkom, spożywaniu chleba towarzyszyła krótka modlitwa.

Przy słowach konsekracji chleba Łukasz pomija zapisany u Marka nakaz „bierzcie”. Mówiąc o ciele Jezusa Łukasz używa terminu soma, który oznacza całego człowieka, całą ludzką osobę we wszystkich jej wymiarach: cielesnym, psychicznym i duchowym (1 Tes 5,23). Jest to typowo semicki sposób powiedzenia: „oto ja”. Jest to Ciało Chrystusa które jest „wydawane” (gr. didomenon). W ten sposób zostaje zbudowana łączność pomiędzy Ostatnią Wieczerzą a śmiercią Jezusa na krzyżu. Zapisany przez św. Łukasza czas teraźniejszy – „jest wydawane” – służy podkreśleniu nierozerwalnego związku Tej uczty ze śmiercią Jezusa, która stanie się – która jest ofiarą. Wtedy Jego ciało będzie „wydane”. W wieczerniku jednak Jezus już wydaje swoje ciało. Decyzja ta znajdzie swe urzeczywistnienie w ofierze krzyżowej. Istotą tej ofiary jest własna decyzja Jezusa złożenia siebie jako żertwę ofiarną i sama ofiara. To osobisty dar Jezusa złożony za ludzi i zamiast ludzi[26].

Po słowach wypowiedzianych nad chlebem Jezus dodaje: „To czyńcie na moją pamiątkę” (Łk 20,19; 1 Kor 11,24), czego brak jest w przekazie tradycji jerozolimskiej. Niewątpliwie słowa te są nawiązaniem do nakazu świętowania Paschy Izraelitów, w celu pamiętania o Bożych interwencjach w dziejach narodu wybranego (zob. Wj 12,14).

Słowa wypowiedziane nad kielichem w wersji antiocheńskiej: „Ten kielich jest Nowym Przymierzem w mojej krwi” (Łk 22,20; 1 Kor 11,25) różnią się od wersji palestyńskiej: „To jest moja krew przymierza” (Mk 14,24; Mt 26,28). Stanowią wyraźne nawiązanie do zawarcia przymierza synajskiego (zob. Wj 24,1-8). Przekaz antiocheński nawiązuje także do przekonania Izraelitów, iż „Życie ciała jest we krwi” (Kpł 17,11). Stąd też nic cenniejszego człowiek nie mógł ofiarować Bogu.

Wprowadzając słowa konsekracji wina, św. Łukasz rozpoczyna je od wyrażenia „tak samo” (Łk 22,20). Wyrażenie to odnosi się do nakazu powtarzania słów i gestów Jezusa na Jego pamiątkę. Oznacza to, że powtarzać należy nie tylko to, co Jezus uczynił i wypowiedział nad chlebem, ale „tak samo” i to, co uczynił i powiedział nad chlebem.