Pobożność eucharystyczna w Kościele starożytnym

Celebrans i asysta

W sprawowanie liturgii zaangażowana była cała grupa ludzi. Z góry należy powiedzieć, że byli to przede wszystkim mężczyźni. Liczebność tej grupa, a także podział zadań między poszczególnymi jej członkami, zależał od wielu czynników. Z całkiem oczywistych względów na samym początku grono to było nieliczne, bo też warunki tego nie wymagały. W małej grupie uczestników Eucharystii celebransowi pomagało co najwyżej kilka osób. Jak się wydaje, sądząc choćby po listach św. Ignacego z Antiochii, z początku drugiego wieku, w sprawowanie liturgii, oprócz biskupa, zaangażowani byli prezbiterzy oraz diakoni. Ich liczba zapewne zależała od wielkości zgromadzenia. Ważną funkcję pełnił lektor, który musiał mieć stosowne przygotowanie. Umiejętność czytania była wtedy nie lada sztuką.   

Liturgii przewodniczył biskup, a pomagali mu w tym prezbiterzy. Oznaczało to, że biskup przygotowywał i recytował modlitwy, głosił homilię ze swojej katedry. Jeśli w liturgii słowa uczestniczyli katechumeni, to biskup na zakończenie pierwszej części liturgii, odprawiał obrzęd ich odesłania. Wtedy rozpoczynała się druga część liturgii eucharystycznej. Na ołtarzu składano dary, które miały się stać materią do konsekracji. Obok mogły być dary złożone dla potrzebujących. Biskup modlił się nad złożonymi na ołtarzu darami, a następnie udzielał Komunii świętej prezbiterom i diakonom. Mimo obecności prezbiterów, biskup był postacią centralną, animującą całą liturgię. W wyjątkowych sytuacjach zastępował go wydelegowany przez niego prezbiter i to on pełnił te same funkcje co biskup.

Biskupowi i prezbiterom w sprawowaniu Eucharystii pomagali diakoni. Ich głównym zadaniem było „animowanie” liturgii oraz czuwanie nad prawidłowym przebiegiem całego obrzędu. Do diakonów należało dyrygowanie wiernymi, poddawanie intencji modlitewnych, odczytywanie Ewangelii, organizacja przyjmowania i składania ofiar. Diakoni odgrywali również dużą rolę przy rozdzielaniu Krwi Pańskiej. Oni przede wszystkim rozdzielali ją wiernym, a następnie dbali o właściwe traktowanie pozostałości.

Biskup, prezbiterzy oraz diakoni zajmowali miejsce w prezbiterium, obok ołtarza, gdzie mieli przewidziane dla siebie miejsca. Tylko zajmowane miejsce odróżniało ich od pozostałych wiernych, bo przez długi czas duchowni sprawujący liturgię, wyglądem nie odróżniali od pozostałych uczestników Eucharystii. Ubrani byli w zwykłe szaty, jakich używano w życiu codziennym, być może były one odświętne i lepiej utrzymane. Nie było jeszcze specjalnych szat liturgicznych, które zaczynają się powoli pojawiać dopiero w szóstym wieku. Nie można z kolei wykluczyć zapędów przyozdabiania elementami dekoracyjnymi nawet zwykłych szat. Zależało to jednak od duchowości poszczególnych członków kleru.

Sami diakoni też jednak potrzebowali pomocników, gdyż  przygotowanie ofiary eucharystycznej w dużym zgromadzeniu było dużym przedsięwzięciem organizacyjnym i wymagało zaangażowania wielu innych ministrów. Aktywną rolę w liturgii ogrywali, zatem subdiakoni, lektorzy, akolici. Być może w niektórych kościołach byli też psalmiści i kantorzy. Zasadniczo wszyscy oni pomagali oni diakonom, ściśle wypełniając określone funkcje i polecenia diakonów.